2001: A Space Odyssey (1968)

Regie: Stanley Kubrick | 143 minuten | avontuur, science fiction | Acteurs: Keir Dullea, Gary Lockwood, William Sylvester, Daniel Richter, Leonard Rossiter, Margaret Tyzack, Robert Beatty, Sean Sullivan, Douglas Rain, Frank Miller, Bill Weston, Ed Bishop, Glenn Beck, Alan Gifford, Ann Gillis, Edwina Carroll, Penny Brahms, Heather Downham

‘2001: A Space Odyssey’. De titel alleen al brengt associaties van filmgrootsheid met zich mee. Velen zijn bekend met de film, dat wil zeggen zijn reputatie, maar weinigen hebben hem daadwerkelijk gezien. En diegenen die de film dan eindelijk zien, hoor je vaak teleurgesteld verklaren dat de film ‘saai’ of ‘onbegrijpelijk’ is, en dat ze niet snappen hoe de film aan zijn klassiekerstatus is gekomen.

De reactie is begrijpelijk. Want hoewel de film als voorbeeld heeft gediend voor latere science-fiction films als Star Wars, is de film als niets anders dat je ooit gezien hebt. Hij is bijzonder onconventioneel in vorm en inhoud. Zo zit er slechts een kleine veertig minuten aan dialoog in de film, en de eerste gesproken woorden vinden sowieso pas na een minuut of dertig plaats. Deze dialoog is ook niet echt verhelderend. Het komt vooral neer op zakelijke formaliteiten en gesprekjes over koetjes en kalfjes, met opmerkingen als “”Heb je een goede reis gehad?””, of “”Wat heb ik op mijn brood zitten? Het smaakt naar kip…””. Dit is met een reden gedaan. Kubrick wilde de beelden en het geluid het werk laten doen, en het verhaal laten bepalen. Het gebruik van dialoog laat zien hoe banaal de woorden zijn die men gebruikt (in de film en het dagelijks leven) en dat ze overbodig zijn geworden.

De film is opgedeeld in vier grote segmenten, die constant iets zeggen over de relatie van de mens tot het universum (en zichzelf). In het eerste segment, getiteld ‘Dawn of Man’, zien we hoe de mens ooit begonnen is, als aap. We zien hoe er mild gevochten, of in ieder geval gestreden wordt tussen twee rivaliserende groepen, om een stuk territorium. Zonder uiteindelijke winnaar. De volgende dag verschijnt er plotseling een onnatuurlijk en groot stuk steen in het landschap, een zogenaamde monoliet. De apen zijn erdoor gefascineerd en raken het aan. Dit brengt een verandering teweeg in het bewustzijn van de beesten. Ze evolueren en ontdekken gereedschap, alsook een grootsere methode tot agressie. Één van de apen pakt namelijk een bot op en slaat er het hoofd van zijn rivaal mee in. Later gooit hij het in de lucht en volgt het beroemdste en grootste “”jump cut”” uit de filmgeschiedenis. Het bot “”verandert”” in het volgende shot namelijk in een soortgelijk gevormd ruimteschip, miljoenen jaren (en meters) later. Dit ruimteschip is het nieuwe soort gereedschap van de mens; een mens die alsmaar verder gaat in zijn poging om de wereld om zich heen aan zich te onderwerpen. Het hoogtepunt hiervan vormt de HAL 9000 computer die een ruimteschip bestuurt halverwege de film. Deze artificiële intelligentie is het toppunt van de menselijke creatie. Echter, het blijkt dat dit stuk gereedschap zich niet zo makkelijk laat onderwerpen en de juist de mensen op het schip tot zíjn gereedschap maakt. De mens heeft nog een hoop te leren.

Dit is slechts een kort, en redelijk basaal, begin tot een uitleg van de inhoud van de film. Één van de grootste geneugten van de film is dat de film zóveel prikkelende vragen oproept en zoveel symboliek, en betekenisvolle thema’s in zich draagt, dat de film nooit verveelt. Niet dat de vorm dit toestaat, overigens. Afgezien van de inhoud is de film namelijk een audiovisueel kunststukje van jewelste. Saai is de film alleen maar te noemen volgens een conventionele standaard, die om de zoveel minuten weer een dramatische wending of grootse actie vereist. Dit is een film waar je echt voor moet gaan zitten, met een open instelling, om hem vervolgens in al zijn audiovisuele pracht op je in te laten werken. De geweldige, kleurrijke en overdonderende “”Star gate”” sequentie, de prachtige composities, de ideaal bij de beelden passende klassieke muziek: het maakt van ‘2001’ een weergaloze film die met woorden geen recht kan worden gedaan. Je moet hem beleven. Een absoluut meesterwerk.

Bart Rietvink

Waardering: 5

Bioscooprelease: 3 oktober 1968
Re-release: 31 mei 2018 (in 4K en 70mm)