American History X (1998)
Regie: Tony Kaye | 120 minuten | drama, misdaad | Acteurs: Edward Norton, Edward Furlong, Fairuza Balk, Stacey Keach, Elliott Gould, Avery Brooks, Beverly D’Angelo, Jennifer Lien, Ethan Suplee, Guy Torry, William Ross, Joseph Cortese, Jason Bose Smith, Antonio David Lyons, Alex Sol
Wanneer Derek Vinyard op een avond wordt verrast door enkele zwarte jongens die zijn auto proberen te stelen (hierop attent gemaakt door zijn jongere broer Danny), pakt hij zijn pistool en vermoordt hij ze, zonder te aarzelen.
De politie is vrijwel direct ter plekke om Derek te arresteren. Deze geeft geen kik, en laat zich gewillig door de politie inrekenen. Er is zelfs een gevoel van trots en overwinning van zijn gezicht af te lezen wanneer hij op dat moment naar zijn broertje staart, die vanachter het raam toekijkt. De rillingen lopen over je rug als je hem naar zijn broer ziet kijken, met een fanatieke blik in zijn ogen, grijnzend en zijn wenkbrauwen ‘heffend’.
Dit is de verontrustende openingsscène van de film ‘American History X’. Een scène die je bij de strot grijpt en niet meer loslaat. Het illustreert ook meteen de intensiteit waarmee hoofdrolspeler Edward Norton zijn rol vertolkt. Hij doet dit personage op een bijna angstwekkende manier tot leven komen. Verbaal en fysiek indrukwekkend, zet hij een interessant en driedimensionaal figuur neer. Normaal zie je een eenzijdig beeld van neonazi’s en skinheads. Het zijn allemaal hersenloze, haatdragende herrieschoppers die de buurt onveilig maken. Derek is zeker haatdragend, maar hersenloos is hij niet. Hij komt zo welbespraakt en schijnbaar rationeel over, dat je als kijker goed op je hoede moet blijven om niet in zijn denkpatronen mee te gaan. Op zijn minst kun je begrijpen waar de woede van Derek vandaan komt, zelfs wanneer je zijn achtergrond (nog) niet kent. Gelukkig is begrip wat anders dan goedkeuring. Met het oog op de “big picture” blijf je als kijker inzien dat zijn houding verwerpelijk is. Toch is het niet moeilijk te begrijpen hoe onzekere of minder rationeel ingestelde personen te verleiden zouden kunnen zijn door de retoriek van een charismatische leider als Derek Vinyard.
De film is een effectieve psychologische en sociologische karakterstudie geworden, en een goede waarschuwingsfilm. Hoe overtuigend Derek namelijk ook is, er bestaat geen twijfel over de positie van de film met betrekking tot het thema vreemdelingenhaat. De boodschap aan het einde van de film is eenduidig en meedogenloos.
Niet alleen Norton is in goede vorm: ook zijn introverte broertje Danny wordt uitstekend neergezet door Edward Furlong, die vooral bekend is als John Connor uit ‘Terminator 2: Judgment Day’. De manier waarop hij tegen zijn oudere broer aankijkt, en zijn onzekere en verwarde houding wanneer Derek uit de gevangenis komt en zijn oude ideeën ontkracht, komen goed tot uiting.
Niet alle personages zijn even goed uitgewerkt. De meesten hebben slechts enkele basale eigenschappen en dienen vooral om Dereks ontwikkeling te accentueren. Dit is aan de ene kant jammer, omdat je nu niet zo’n veelzijdig beeld krijgt van de verschillende personages en hun omstandigheden, wat voor meer perspectief had kunnen zorgen. Aan de andere kant is het ook begrijpelijk. Dereks persoonlijke ontwikkeling staat hier immers centraal, en is datgene wat de toeschouwer moet raken. Zijn revelatie moet de onze zijn (onafhankelijk van de mate van de reeds aanwezige verlichting bij de toeschouwer), en het is daarom noodzakelijker dat zijn personage en diens inzichten geloofwaardig in beeld worden gebracht dan dat elk omringend persoon volledig wordt uitgelicht. Het is dan ook meer een intiem portret met grote implicaties dan een uitgebreide sociologische analyse.
De tijdsspanne waarin bepaalde ontwikkelingen plaatsvinden in deze film is niet altijd even plausibel. Hoewel dit geen grote zonde is, aangezien het verhaal toch efficiënt en effectief in een paar uur verteld moet worden, moet er dus wel bedacht worden dat sommige ontwikkelingen normaal gesproken niet zo makkelijk en snel gaan (wat ook wel weer wordt aangegeven met de laatste belangrijke scène van de film).
De film is mooi in beeld gebracht door Tony Kaye, waarbij Norton regelmatig het scherm domineert in laaghoekige en close-up shots en zo des te indrukwekkender overkomt. De afwisseling tussen zwart-wit en kleurbeelden (voor respectievelijk de geschiedenis en huidige tijd) werkt goed. De muziek is niet heel subtiel, maar is wel passend voor een film met een dergelijk gewichtig verhaal.
De release van de film ging gepaard met enige controverse vanwege de distantiëring van regisseur Tony Kaye van het project. Hij vond namelijk dat hij te weinig inbreng kreeg van de studio om de film naar zijn smaak (en lengte) na te bewerken in de postproductiefase. Het blijft de vraag in hoeverre zijn complete versie of visie van de film zou verschillen van de huidige versie. Misschien had een langere versie voor iets meer realistisch evenwicht of perspectief kunnen zorgen, maar dit had ook weer ten koste kunnen gaan van de vaart en impact van de film. Hoe dan ook, de huidige versie van de film is zeker niet teleurstellend en zal een blijvende indruk achterlaten op een ieder die hem ziet.
Bart Rietvink
Waardering: 4
Bioscooprelease: 12 mei 1999