Bittere Ernte – Angry Harvest (1985)

Regie: Agnieszka Holland | 103 minuten | drama, oorlog | Acteurs: Armin Mueller-Stahl, Elisabeth Trissenaar, Wojciech Pszoniak, Gerd Baltus, Anita Höfer, Hans Beerhenke, Käte Jaenicke, Isa Haller, Margit Carstensen, Kurt Raab

De film speelt zich tijdens de Tweede Wereldoorlog af in het afgelegen deel van Polen dat grenst aan Duitsland (Silezië), een deel van de bevolking spreekt ook Duits. Het is het verhaal van de Poolse Léon en de Joodse Rosa. Léon Wolny is een eenzame vrijgezel die op een boerderij woont. Hij is een sluwe man die goed is in allerlei handeltjes, maar kan slecht contacten leggen en houden met vrouwen. Bij een transport van Joden springt een echtpaar met hun dochter uit de treinwagon om aan een dreigend noodlot te ontsnappen. Zij verliezen elkaar bij de sprong uit de trein uit het oog. Het lot van haar man is dan nog onbekend.  Léon heeft in dit afgelegen deel weinig last van de Duitsers en boert goed. Hij stuit op de Joodse vrouw die uit een zeer gegoed milieu afkomstig is. Léon komt zelf uit een eenvoudig milieu en heeft zich opgewerkt. Hij ontfermt zich over haar en biedt haar onderdak. Hij is zich bewust van de risico’s die hij neemt met haar te verbergen.

Léon is een norse man die niet goed met zijn gevoelens uit de weg kan. Na verloop van tijd ontwikkelt hij toch gevoelens voor Rosa. Die is hem weliswaar dankbaar voor het geboden onderdak, maar wijst hem als getrouwde vrouw af en vraagt hem te zoeken naar tekenen van leven van haar eveneens gevluchte man. Hij werkt hier aan mee, maar begint zijn houding naar haar steeds meer te wijzigen. Hij maakt misbruik van de positie waarin Rosa verkeert en verzwijgt zelfs dat hij mogelijk een teken van leven heeft gevonden. Rosa kan geen kant op en is volledig van hem afhankelijk. Zijn eigen geweten sust hij min of meer met de gedachte dat hij van haar is gaan houden en nu doet wat het beste voor haar is. Léon is een complexe persoonlijkheid. Hij verbergt aan de ene kant Rosa, maar handelt tegelijkertijd als oorlogsprofiteur. Hij laat een Joodse eigenaar die met zijn rug tegen de muur staat tegen een lage prijs diens boomgaard verkopen. Deze moet elke prijs accepteren om nog te kunnen vluchten. In de verhaallijn zijn koppelingen naar het gedrag van de Polen die Joodse buren tegen veel geld helpen en/of bedriegen regelmatig verwerkt.

Léon biecht zijn seksuele problemen bij de priester, die hem adviseert te trouwen. Deze priester heeft nog wel een zuster die zichzelf min of meer aanbiedt. Léon heeft echter plannen met Rosa. In de verhaallijn komt duidelijk naar voren dat zijn gebruik van Rosa’s onmogelijke positie niet zozeer uit berekening komt, maar uit een seksuele frustratie. Hij is dus niet zo slecht als hij zich gedraagt. Rosa zit klem en geeft noodgedwongen toe, waarmee ze uiteindelijk volledig haar zelfrespect verliest. Rosa hoopt echter nog steeds op de terugkeer van haar echtgenoot die zich mogelijk ergens schuilhoudt. Dit is haar enige reden om het vol te houden. De zaken worden erger als Rosa ontdekt in welke vuile zaakjes Léon is betrokken. Deze ontdekking leidt uiteindelijk tot dramatische ontwikkelingen die aantonen dat goed en kwaad soms in elkaar overloopt en niet altijd zo eenvoudig van elkaar is te scheiden.

Voor de film pleit, dat het verhaal indringend aantoont welke morele dilemma’s zich voordoen in tijden van oorlog. Ook laat de film zien hoe toch een (begin van) een relatie onder deze uiterst zware en belastende omstandigheden kan ontstaan. Het is jammer dat het verhaal wat trekjes heeft van melodrama. De wijze waarop Léon zich afwisselend gedraagt, dan weer de brute bijna verkrachter en dan weer de liefhebbende man die bereid is zijn leven voor haar op het spel te zetten is niet helemaal overtuigend.

Ook de situatie waarin Rosa dreigt te vertrekken, doet ongeloofwaardig aan. Waar naartoe in hemelsnaam? Zo bevat het scenario nog wel een aantal onvolkomenheden bijvoorbeeld in de situatie met het lokale verzet en de zuster van de priester. Dat doet wat afbreuk aan het op zich uiterst interessante gegeven van de film. Hulp aan vluchtelingen, soms uit puur berekenend eigen belang. De geschiedenis heeft ons ook geleerd dat dergelijke hulp gelukkig ook vaak belangeloos en met zware persoonlijke offers is verleend. Armin Müller-Stahl acteert overtuigend als de norse Léon, de rollen van de anderen zijn minder indringend maar op zich adequaat.

Als geheel een film die zeker de moeite waard is, maar waar door een meer uitgebalanceerd scenario ook meer uitgehaald had kunnen worden.

Rob Veerman