Citizen Kane (1941)

Regie: Orson Welles | 115 minuten | drama | Acteurs: Orson Welles, Joseph Cotton, Agnes Moorehead, Everett Sloane, Paul Stewart, Dorothy Comingore, Ruth Warwick, Ray Collins, Erskine Sanford, William Alland, Paul Stewart, George Coulouris, Fortunio Bonanova, Gus Schilling, Philip van Zandt, Georgia Backus, Harry Shannon

De film waar de Nederlandse popgroep Kane zijn naam aan dankt, heeft een gigantische reputatie. Al decennia lang wordt Citizen Kane door filmcritici beschouwd als Beste Film Aller Tijden. Toch zullen tegenwoordig waarschijnlijk weinig mensen echt overdonderd zijn tijdens hun eerste confrontatie met deze film. Het verhaal is niet bijzonder opwindend en er blijft vrij veel afstand tussen de kijker en de hoofdpersoon. De grote technische kwaliteiten van de film zijn verder niet voor iedereen even prominent aanwezig, ten dele vanwege onze gewenning met bepaalde technieken. Echter, hoe bewuster (en vaker) je de film ziet, hoe meer je de film gaat waarderen, in al zijn facetten.

De “objectieve”, haast documentaire-achtige stijl houd je wellicht op een afstand, het is tegelijkertijd ook een onderscheidende kracht van de film. De film slaagt erin een interessant en in de kern emotioneel verhaal te vertellen, zonder daarbij in de melodramatische Hollywoodtradities van die tijd te vervallen.

Wat meteen opvalt als de film begint is het prachtige camerawerk van Greg Toland. We passeren het bordje “no tresspassing”, waarna we het mysterieuze landgoed van Kane betreden. De film begint als een soort gothic horrorfilm, met het in duisternis gehulde landhuis van Kane en passende muziek van Bernard Herrmann. De overgangen van de shots hier zijn fascinerend: je komt steeds in een andere positie tot het huis te staan terwijl het verlichte raam van de bovenkamer op dezelfde plek blijft. In de kamer achter dit raam vindt de gebeurtenis plaats die de drijfveer is voor de hele film. Hier blaast Charles Foster Kane zijn laatste adem uit en laat hij zijn laatste woord horen terwijl hij een kristallen sneeuwbol stuk laat vallen: “Rosebud”. Dit woord heeft hier de functie van wat Hitchcock de McGuffin noemde: een object of element dat de film voortstuwt, maar dat op zichzelf niets te betekenen hoeft te hebben. Door uit te vinden wat dit woord voor Kane betekende wil men achter zijn ware gedachten en identiteit komen. Via gesprekken met “ooggetuigen” wordt gepoogd achter de betekenis van het woord de te komen en zodoende wordt zijn hele leven gereconstrueerd.

In het effectieve nieuwsclipje over Kane, worden we in sneltreinvaart ingelicht over zijn leven. We merken dat Kane een beroemd en controversieel persoon was. Net zoals het geval was bij Lawrence in David Leans “Lawrence of Arabia”, heeft iedereen een eigen mening over Kane, terwijl niemand hem echt lijkt te kennen.

Wat ging er nu eigenlijk om in het hoofd van deze bijzondere figuur? Wat heeft de plotselinge rijkdom voor de uit een arm gezin afkomstige Kane met hem gedaan? Hoe kijkt hij aan tegen zaken als macht, geld, vriendschap en liefde? Wat heeft hij het meest gemist in zijn leven? Waar heeft hij het meeste spijt van, en wat is uiteindelijk het belangrijkste in zijn leven (geweest)? Hoe meer je hierover nadenkt, hoe beter de dramatiek van Kane naar voren komt. Je wilt hem als toeschouwer aan kunnen voelen en begrijpen, en dit is tegelijkertijd intrigerend en frustrerend. Je wilt hem leren kennen, maar dit lukt nooit helemaal. Hoewel de uiteindelijke openbaring van het woord “Rosebud” wel iets zegt over Kane’s (laatste) verlangens of gedachten, lijken de woorden van de onderzoekende journalist toch ook erg waarachtig te zijn: iemands leven kan niet gedefinieerd worden door een enkel woord. Je kunt verschillende standpunten aanhoren en met elkaar combineren als de legpuzzels waar Kane’s vrouw Susan Alexander zich mee bezig houdt, maar er zullen altijd stukjes ontbreken.

Minstens zo memorabel als de inhoud zijn de technische kwaliteiten van de film. Nog nooit werden filmische innovaties op zo’n brede schaal en op zo’n effectieve manier toegepast als in deze film. Het gebruik van “diepe focus”, waarbij zowel de achtergrond als voorgrond scherp bleven wordt hier optimaal gebruikt, wat vooral mooi tot uiting komt in het prachtige shot van de binnenkant van het ouderlijk huis van Kane, waarbij we de door het raam de kleine Kane buiten in de sneeuw zien spelen. Het camerawerk is vaak erg ingenieus. Lang voordat David Fincher ook maar geboren was ging Toland al met zijn camera door muren en ramen heen. En de hoeveelheid “special effects” doet niet onder voor de gemiddelde blockbuster van tegenwoordig. De belichting is prachtig en doeltreffend en de gelaagde shots zijn complex, waarbij voorgrond en achtergrond soms apart geschoten en belicht werden. De gigantische sets, de realistische schilderingen, de muziek van Herrmann, de strakke montage en regie: het draagt allemaal bij aan de uitmuntendheid van de film.

Over de totstandkoming van de film zijn ontelbare boeken geschreven. Productiemaatschappij RKO kreeg belangstelling voor de eigenzinnige theatermaker (en vierentwintig jaar oude) Welles na zijn controversiële radioadaptatie van H.G. Wells’ “War of the Worlds”, en bood hem een contract aan voor twee films. Het was uniek dat een beginnend filmmaker zo’n groot contract kreeg aangeboden en zoveel vrijheid kreeg bij het maken van een film als Welles.

Welles besloot om, samen met de ervaren scenarioschrijver Herman J. Mankiewicz, een verhaal te schrijven over de opkomst en ondergang van een groot publiek figuur, en nam als basis de machtige krantenmagnaat William Randolph Hearst. Hoewel de film op lovende kritieken kon bogen, was Hearst zelf minder enthousiast. Hij gebruikte al zijn invloed om Kane zwart te maken en probeerde alle negatieven van de film te laten vernietigen. Hij is hier dan wel niet volledig in geslaagd, maar Welles is de lastercampagne nooit meer helemaal te boven gekomen en kreeg nooit meer de vrijheid die hij voor Kane had gekregen.

Hoe spijtig dit ook is, we mogen van geluk spreken dat de gunstige omstandigheden en bundeling van talent, gedreven door de visie van Welles, überhaupt hebben plaats gevonden. Citizen Kane is een film die Welles in één klap legendarisch maakte en die voor altijd een zeer belangrijke plaats in de filmgeschiedenis zal innemen. Het is een intrigerende en prachtig vormgegeven film die nog steeds onze aandacht verdient.

Bart Rietvink

Waardering: 5