Countdown to Zero (2010)

Regie: Lucy Walker | 89 minuten | documentaire | Met: Graham Allison, James Baker III, Bruce Blair

In de videoclip voor het Genesisnummer ‘Land of Confusion’ uit 1986 komt een Spitting Image-pop voor van de toenmalige president van de Verenigde Staten, Ronald Reagan, die na een nacht vol kwade dromen een zuster aan zijn bed wil hebben. Alleen haalt hij de knoppen door de war: in plaats van die voor de zuster (‘nurse’) drukt hij op de knop die een kernwapen lanceert (‘nuke’). Het is een treffend beeld van hoe in de Koude Oorlog men vreesde voor een nucleaire oorlog en hoe een willekeurig incident een wereldwijd verwoestend conflict had kunnen ontketenen. De beelden uit Hiroshima en Nagasaki, in 1945 beide door een kernwapen getroffen, stonden nog op het netvlies.

Na de val van de Muur werd dat echter minder. Zeker, oorlog en terrorisme kwamen nog in grote delen van de wereld op een afgrijselijke schaal voor – Rwanda, voormalig Joegoslavië, islamitisch terrorisme – maar die dreigingen waren lokaler van aard dan een nucleaire wereldoorlog. Je zou bijna denken dat kernwapens niet zo’n grote dreiging meer vormen.

‘Countdown to Zero’ is een documentaire van Lucy Walker uit 2010 die het tegenovergestelde standpunt inneemt en tot waakzaamheid wil oproepen. Er zijn sinds de uitvinding van het kernwapen en het eerste gebruik ervan in 1945 na de twee bovengenoemde voorbeelden uit Japan weliswaar geen aanvallen met kernwapens meer geweest, maar het aantal landen dat ze bezitten is opgelopen tot 40. Na een piek tijdens de Koude Oorlog ligt het totaalaantal kernwapens nog altijd op ruim 22.000.

En dat is niet zonder gevaar. De meeste manieren waarop dit tot risico’s leidt zijn geen revolutionaire nieuwe inzichten; men kan denken aan de pogingen van Iran om kernwapens te ontwikkelen en de nucleaire wapens van Pakistan, die de kans vergroten dat terroristische groeperingen de hand erop weten te leggen. Ook de belabberde beveiliging van opslagpunten van verrijkt uranium in de voormalige Sovjet-Unie, waar je soms gewoon zo naar binnen kunt lopen om de basis van een kernwapen mee te nemen, zal geïnteresseerden in deze materie niet verbazen.

Wat je wel steil achterover doet slaan zijn de onbenulligheden waardoor omgang met nucleaire wapens mis kan gaan, zelfs binnen een geavanceerde legermacht als die van de V.S. Mensen maken soms fouten, en dat kan bij dergelijke voorwerpen amper te bevatten consequenties hebben. Zo worden voorbeelden genoemd van straaljagers die per ongeluk rondvliegen met kernkoppen en al dan niet verongelukken, waarbij slechts enkele veiligheidsmechanismen in de weg stonden van een kernramp op Amerikaans grondgebied. Het meest schokkende voorbeeld stamt uit januari 1995, waarin een tot de tanden bewapende Amerikaanse straaljager Russisch territorium binnenvliegt , alle Russische legerprotocollen een beantwoording van deze daad van agressie voorschrijven en slechts het improvisatievermogen en de durf van president Jeltsin een nucleair conflict voorkwamen.

Zoals in veel politieke documentaires is er geen gebrek aan pratende hoofden. Gelukkig betreft het hier wel de groten der aarde die hun zegje komen doen: Mikhail Gorbatsjov, Tony Blair, Jimmy Carter, Pervez Musharraf en tal van experts en wetenschappers op dit gebied. Hun aanwezigheid verschaft ‘Countdown to Zero’ het nodige cachet; van een voormalig president of CIA-expert neem je iets toch net wat makkelijker aan. J. Robert Oppenheimer, uitvinder van de atoombom, is op archiefmateriaal eveneens te zien, en het fascinerend om te zien hoe hij vrij snel al de implicaties van zijn magnum opus inziet – die tot weinig optimisme leidt.

In de anderhalf uur die de documentaire duurt laat ‘Countdown to Zero’ ons zien dat de enige manier om de dreiging van deze potentieel verwoestende wapens helemaal weg te nemen is om kernwapens in hun geheel uit de wereld te bannen. Van een dergelijke geëngageerde documentaire hoeft men ook weinig anders te verwachten: het doel is om de kijker hiervan te overtuigen en tot promotie van dit doel aan te zetten. Uiteraard zijn alle bovengenoemde coryfeeën het daar wel mee eens – geen westerse politicus zal ooit iets anders roepen –, maar de film blijft bij deze wens hangen, zonder te kunnen zeggen hoe dit nobele streven vervuld moet worden. Hoe kun je landen die decennialang naar een kernwapen hebben lopen leuren hiervan overtuigen? En is het wel zo handig om als keurige, democratische rechtstaat alle atoombommen de deur uit te doen als louchere regimes hier maling aan hebben en hun wapens lekker houden? Geen van deze vragen wordt beantwoord, wat jammer is. Wel zet ‘Countdown to Zero’ je aan tot het stellen ervan, en dat is toch iets.

David van Marlen

Waardering: 3.5

DVD-release: 31 mei 2012