De Bende van Oss (2011)

Regie: André van Duren | 111 minuten | misdaad | Acteurs: Sylvia Hoeks, Marcel Musters, Frank Lammers, Daan Schuurmans, Benja Bruijning, Matthias Schoenaerts

De beginsetting van ‘De Bende van Oss’ doet welhaast Siciliaans aan: de pastoren zijn louche en geperverteerd, de huizen zijn afgebladderd en een onvervalste capo met bolhoed vervult een centrale rol in een gemeenschap waar de plaatselijke notabelen een oogje dichtknijpen voor de georganiseerde misdaad. We zijn echter niet op Sicilië, maar in het Brabantse plaatsje Oss anno 1938. Ook daar is het allerminst pluis – genoeg stof voor een film inderdaad, moet de regisseur en streekgenoot André van Duren (bekend van onder andere ‘Kees de Jongen’) gedacht hebben.

Net als in films die op Sicilië of in Little Italy spelen treffen we hier een weinig flatteuze dwarsdoorsnede van een samenleving, die van de katholieke zwijgcultuur, die ook in dit deel van het verzuilde Nederland de boventoon voert. De vijand, dat zijn vooral de protestantse Hollanders van de marechaussee, die de orde moeten bewaken in Oss. Dat lukt voor geen meter, met een grote, gewelddadige plaatselijke bende wier wandaden door de rest van de bevolking toch maar worden getolereerd. Want ja, het zijn schurken, maar dan wel onze schurken.

En dan zijn de parallellen met de toen aanstaande Tweede Wereldoorlog nog niet eens genoemd. De marechaussee, die hier toch al aardig wat NSB-sympathieën koesteren, doet in veel denken aan de Nazi’s van enkele jaren later, met de smetteloze uniformen, imposante auto’s en bureaucratische precisie. De in de Nederlandse geschiedschrijving bekende thema’s van goed en fout komen dan ook in genuanceerde vorm voorbij: Oss biedt een strijd tussen de arrogante, overmatig bureaucratische marechaussee die als enige nog de orde bewaart en de plaatselijke bende, een crimineel en gewelddadig zooitje ongeregeld die het opnemen voor de gewone man. Het is een intrigerende ondertoon.

Dit alles wordt op de mat gelegd door werkelijk een keurkorps aan acteurs; de rij bekende namen en/of gezichten is eindeloos. Frank Lammers, Theo Maassen, Pierre Bokma, Daan Schuurmans, Marcel Musters, Matthias Schoenaerts en Sylvia Hoeks zijn slechts de bekendste van het stel. Doorgaans met succes: met name Musters als kingpin Wim de Kuyper, Maassen als corrupte diender en Schoenaerts als alweer zo’n labiele bonk testosteron (de vergelijking met zijn vorige rol, in ‘Rundskop’, ligt voor de hand) maken veel indruk. Bij Hoeks (voorheen in ‘Tirza’ en ‘De Storm’), die de grootste rol heeft, is dat wat minder: haar Brabantse accent is verdacht verstaanbaar vergeleken met dat van Musters en Schoenaerts, en voor zo’n ordinair volksmeisje blijft haar lichaamstaal wel erg fijnzinnig en bedachtzaam. Je blijft toch het gevoel houden dat ze bij een hedendaagse hockeyclub amper uit de toon zou vallen, wat niet echt rijmt met het karakter dat ze speelt.

De cast kan zich met al dat drama en geweld wel heerlijk uitleven: mislukte huwelijken, verminking, overspel, moord, en fraude vechten om voorrang gedurende de twee uur speelduur. Een gemiddeld seizoen van Goede Tijden, Slechte Tijden kent minder tragische ontwikkelingen. Hoeks’ karakter is de spil van al dit gerotzooi, krijgt ongeveer iedere man in Oss achter haar aan en biedt al snel indicatie dat haar bijnaam Johanna de Snol nog neigt naar een vorm van understatement.

Wellicht is dit wat teveel van het goede. Met dit verhaal had men een historie kunnen schetsen van enorme zeggingskracht, die Nederland genadeloos fileert aan de hand van thema’s als regionale en religieuze verschillen, de verzuiling en fascistoïde ondertonen die botsten met anti-Randstedelijke opstandigheid – daarmee een complex licht werpend op het onderscheid tussen goed en fout dat de nasleep van de Tweede Wereldoorlog lang heeft gedomineerd. Om nog maar te zwijgen van eventuele echo’s of dwarsverbanden van deze elementen in de huidige Nederlandse samenleving. Deze elementen komen herhaaldelijk aan bod, maar worden niet aangegrepen om echt diep op in te gaan; na het eerste half uur film is het punt eigenlijk wel gemaakt en volgt slechts geparafraseerde herhaling. In de plaats daarvan komt het zwaartepunt steeds meer te liggen op persoonlijk melodrama, dat in bijna alle gevallen van soapachtige clichés aan elkaar hangt: de ex-gevangene die op het rechte pad wil blijven; het geheime liefdespaar dat samen wil vluchten; wie is de vader van het kind?

De ambities van ‘De Bende van Oss’ worden misschien nog wel het best duidelijk wanneer Johanna de kwast ter hand neemt en het haar blond begint te verven. Inderdaad: de parallel met de blonde Carice in Paul Verhoevens ‘Zwartboek’ is snel gelegd. En net als in dat oorlogsdrama ligt de nadruk niet op analytische, maatschappelijke zeggingskracht, waar een film als ‘De Aanslag’ naar streefde, maar wil het bovenal een emotionerend drama zijn, goed voor een leuk avondje uit. Dat zal voor het grootste deel van het publiek ook lukken, maar met zo’n fascinerende, op het eerste oog unieke geschiedenis mag je concluderen dat er meer blijvende waarde in had gezeten.

Kort voor de première van ‘De Bende van Oss’ werd bekend dat ‘Sonny Boy’ de Nederlandse Oscarinzending voor de editie van 2012 wordt. Die laatste film was redelijk in zijn oppervlakkige competentie, maar maakt geen enkele kans om eruit te springen bij de jury van dienst. Een nominatie van ‘De Bende van Oss’ voor de volgende jaargang zit er naar de gebruikte criteria dik in: ‘De Bende van Oss’ voldoet als drama minstens even goed als ‘Sonny Boy’, en is aan iedereen die van eerdere inzending ‘Zwartboek’ genoten heeft aan te raden. Het moet gek lopen wil ‘De Bende van Oss’ geen succes oogsten in de Nederlandse bioscopen; Oscars win je er echter zeer zeker niet mee. Het is te hopen dat nu de Nederlandse film imposante bezoekcijfers trekt de kans opdoemt om ook eens een eigenzinnige, artistieke visie naar het grote scherm te brengen die ook buiten onze krappe landsgrenzen in het oog springt.

David van Marlen

Waardering: 3

Bioscooprelease: 29 september 2011
DVD- en blu-ray-release: 8 februari 2012