El botón de nácar (2015)

Regie: Patricio Guzmán | 82 minuten | documentaire

“Se dice que el agua tiene memoria. Yo creo que también tiene voz”, zegt de voice-over in ‘El botón de nácar’: “ze zeggen dat het water een geheugen heeft; ik denk dat het ook een stem heeft”. In de zee huizen de stemmen van de aarde en het heelal, en worden geheimen bewaard. In deze poëtische documentaire laat regisseur Patricio Guzmán het water het verhaal van de Chileense geschiedenis vertellen. Hij legt interessante verbindingen tussen de zee en zowel de (pre-)koloniale geschiedenis van Chili – en het daarbij horende geweld tegen de oorspronkelijke bewoners – als de politieke onderdrukking tijdens het militaire regime van Pinochet.

Vijf jaar eerder maakte Guzmán ook al een opvallende documentaire die de verbinding sloeg tussen astronomie, archeologie en de bewogen geschiedenis van Chili en haar onderdrukten. Wat warm woestijnzand uit het noorden van Chili was in ‘Nostalgia de la luz’ (2010), is ijskoud zeewater uit het zuiden in ‘El botón de nácar’. Een gigantische verzameling water die samen de zeeën vormen, langs de randen van Chili maar ook tussen de vele eilandjes van de Patagonische archipel.

In ‘Nostalgia de la luz’ vermengde Guzmán Chili’s gewelddadige geschiedenis met poëtische verhalen over het heelal en de Atacamawoestijn. De verschillende verhalen van de Chileense geschiedenis blijken onuitputtelijk voor Guzmán, en de vraag hoe het land een omgang moet vinden met haar geschiedenis en al haar bewoners, dood en levend, is nog niet beantwoord.

Volgens Guzmán is het uitpluizen van de vaderlandse geschiedenis niet afgerond, niet alleen omdat de dictatoriale periode – de moord op de socialistische Salvador Allende met aansluitend jaren van militaire onderdrukking – voor hem nog heel dichtbij voelt; Guzmán voelt ook de noodzaak dit verhaal te blijven vertellen omdat veel van zijn generatiegenoten (hij is van 1941) het verleden liever laten rusten. De jongere generatie Chilenen moet het hebben van de weinige informatie die ze toebedeeld krijgen. De films van Guzmán worden op de Chileense televisie niet uitgezonden.

De film vangt aan met prachtige vanuit de lucht gefilmde beelden van west-Patagonië, het zuidelijkste deel van het langgerekte Chili, nu gezien als een onherbergzaam stuk land; koud en regenachtig en maar nauwelijks geschikt voor landbouw. Toch werd het gebied al tienduizend jaar bewoond door nomadische volkeren als de Yamana, Kawéskar en de Yagan. Deze inheemse bewoners overleefden door samen te werken met en zich aan te passen aan de zee en te leven van wat de oceaan hen bood. Guzmán interviewt in de film enkele van de nazaten van de inheemse bewoners en laat hen vertellen over hun jeugd en het leven in de nabijheid van het water. Na de kolonisatie verloor Chili volgens de film haar ‘intimiteit met de zee’, en werden de duizenden kilometers kustlijn eerder als last gezien. Guzmán stelt dat Chili haar roeping verkeerd heeft begrepen; tevergeefs wordt gefocust op landbouw en veeteelt, waarvoor de smalle stroken grasland niet toereikend zijn.

Guzmán legt in ‘El botón de nácar’ uit wat er gebeurde met de oorspronkelijke bewoners na de Spaanse kolonisatie, en schuwt niet de gruwelijke episode naar waarheid te verbeelden: vele duizenden mannen, vrouwen en kinderen werden vermoord of stierven massaal aan meegebrachte Europese ziektes, vaak in ballingschap gezet door de kolonisator.

Logischerwijs trekt Guzmán parallellen tussen de wreedheden die in de 18e en 19e eeuw tegen deze Patagonische bewoners plaatsvonden, en de gewelddadigheden van het regime onder generaal Pinochet, dat Chili vanaf 1973 zestien jaar lang in zijn greep hield. De slachtoffers variëren maar werden op dezelfde manier opzij gezet – vermoord of verbannen naar missieposten en later gevangenkampen op dezelfde afgelegen eilanden diep in Patagonië. Lichamen werden in de zee geloosd.

Voor regisseur Guzmán is de vraag: wat vormt Chili en wat bindt de Chilenen ondanks de roerige geschiedenis? ‘El botón de nácar’ geeft geen sluitend antwoord, maar doet een goede poging door een uitgebreid podium te geven aan mensen die door de officiële instituties nauwelijks gehoord worden; die te vaak aan de onderdrukte kant van de geschiedenis hebben gestaan. Nazaten van de oorspronkelijke bewoners, maar ook kunstenaars; schilders en dichters; journalisten, intellectuelen en filosofen, allemaal bevolkingsgroepen die tijdens de dictatuur hun leven in Chili niet zeker waren. Hen het woord te geven en hun (relatieve) vrijheid te laten vieren is een belangrijke stap in de goede richting.

Ruby Sanders

Waardering: 4

Bioscooprelease: 14 januari 2016
DVD-release: 13 mei 2016