Exit through the Gift Shop (2010)

Regie: Banksy | 97 minuten | documentaire | Met: Banksy, Shepard Fairey, Thierry Guetta, Rhys Ifans, Space Invader, Joshua Levine

Het geestige, fascinerende, en tot discussie oproepende ‘Exit Through the Giftshop’ is een documentaire – of mockumentary? – die in zijn titel al heel wat weggeeft over de aard en agenda van de film. Op zijn minst gaat het namelijk over de manier waarop de “kunstwereld” omgaat met kunst en op wat voor wijze zij wordt gecommercialiseerd. De film toont hoe het werk van de controversiële straatartiest Banksy, onder meer beroemd vanwege zijn subversieve schilderingen op de muur tussen Israël en de Palestijnse nederzettingen, ineens tonnen opbrengt nadat hij besluit zijn werk ten toon te stellen in een afgelegen loods en hier drommen mensen, waaronder beroemdheden als Brad Pitt en Jude Law, op afkomen. Een kunstverzamelaar legt uit dat een “echte Banksy” zeer gewild is geworden in kunstkringen, en een legitiem onderdeel van iedere serieuze collectie is. De straatartiest zelf, nu in feite onderdeel geworden van het establishment waar hij altijd tegenaan schopte, bekijkt het allemaal vol verbazing en stelt dat het hem nooit om het geld is gegaan.

De vraag is waarom er precies zoveel geld voor zijn werk wordt neergeteld. Is het omdat zijn werk daadwerkelijk op kunstzinnig vlak gewaardeerd wordt? Is het misschien omdat hij zijn werk op een conventionele manier heeft ingelijst (in plaats van louter op gebouwen te schilderen) en tentoongesteld, zodat het nu makkelijker door de kunstwereld geaccepteerd kan worden? Of is het vanwege de vele publiciteit die hij heeft gegenereerd door zijn tentoonstelling, waar hij als trekpleister een levensechte, met roze verf beschilderde olifant had staan (als de symbolische, niet te negeren waarheid die mensen toch niet [wensen te] zien)?

De onderliggende vragen over de aard van kunst en de kunstwereld worden alleen nog maar prangender en uitgesprokener in het verloop van de film. Tot het moment van Banksy’s commerciële en artistieke succes gedraagt de film zich nog als een redelijk conventionele documentaire over straatkunst, maar vanaf dit moment, wat een omslagpunt in de film vormt, wordt de toon alleen maar schertsender en ironischer. Filmer Thierry Guetta gaat nu, onder zijn kersverse artiestennaam Mr Brainwash, zelf kunst maken, geïnspireerd door de hoofdrolspelers van zijn (vermeende) documentaire over de straatkunst. Zonder naamsbekendheid of een enkel creatief botje in zijn lichaam, slaagt hij erin om in zeer korte tijd een vrachtlading aan kunstwerken te produceren en tentoon te stellen en door het creëren van veel hype in de media weet hij, net als Banksy vóór hem, een gigantische mensenmassa aan te trekken. Een mensenmassa die hem als de next best thing in de kunstwereld zien, allerlei betekenissen aan zijn werk toedichten, en, wederom, bereid zijn enorme bedragen voor zijn werk te betalen. Wat is hier aan de hand?

‘Exit Through the Giftshop’ is van alles tegelijk. Het is een amusant relaas van een ietwat obsessieve filmer, Thierry Guetta, die een interessant inkijkje geeft in de “straatkunstscene”, of liever gezegd enkele grootheden op dit gebied, die Guetta op de voet mag volgen. Hij klimt samen met hen midden in de nacht gebouwen op, houdt de wacht voor het geval er politie opdaagt, en legt de creaties van zijn idolen tot in de kleinste details vast. Het is al boeiend genoeg om deze mannen aan het werk te zien en blootgesteld te kunnen worden aan hun werk, en in combinatie met het komische commentaar van Guetta is dit al voldoende voor een geslaagde filmervaring. Luchtig en lichtelijk informatief.

De film heeft echter meer te bieden dan slechts entertainment en informatie. ‘Exit Through the Giftshop’ prikkelt de kijker voortdurend om met zichzelf in discussie te gaan over de waarde die hij toekent aan kunst(werken) en de wereld hieromheen, alsmede over de authenticiteit van de documentaire zelf. Wanneer Guetta zelf, zonder veel creatieve bezieling of achtergrond, aan het knutselen slaat, en hij het ene na het andere “kunstwerk” produceert, alsof het van een lopende band komt, ben je als kijker geneigd direct alles tot de schroothoop te delegeren. Dat kán geen kunst zijn. Het is natuurlijk allesbehalve origineel of geïnspireerd dat Guetta vrijwel uitsluitend andere artiesten kopieert – zoals zijn onderzoekspersonen Shepard Fairey en Banksy, maar ook Warhol – maar als sommige van zijn werken met Warhol zouden zijn ondertekend, zou het een hele andere lading krijgen.

Wat is dan precies kunst? Of wanneer wordt iets kunst? Zou een werk helemaal los van alle context bekeken moeten worden om hier een eerlijk oordeel over te kunnen vellen? Of is kennis van de maker, zijn intenties of achtergrond juist essentieel voor het correct waarderen van kunst? En als de intenties en de persoon achter de kunst essentieel zijn, kan dan ook alles kunst zijn, zolang de gedachte erachter dit legitimeert? Als ergens een statement mee gemaakt wordt, kan dan zelfs iets triviaals en “ordinairs” als een urinoir – zoals de “fontein” van Marcel Duchamp – als kunst worden beschouwd? Het is een vraag waar waarschijnlijk nooit een antwoord op zal komen, maar die toch altijd gesteld zal moeten blijven worden.

Wat de film ook tot op zekere hoogte laat zien, is dat kunst pas tot stand komt in de interactie tussen consument/toeschouwer en het werk zelf. Een maker kan allerlei complexe lagen in zijn kunstwerk hebben gestopt, als deze er door niemand worden uitgehaald, kun je dan wel echt stellen dat ze in het kunstwerk zitten (een beetje als de filosofische vraag of een boom die niemand heeft horen vallen, wel daadwerkelijk is gevallen)? Omgekeerd kan een werk waar totaal geen aandacht aan besteed is, en waar geen enkele visie achter zit, beschouwd worden als diepzinnig, al naar gelang de betekenissen die een kijker hieraan toedicht of erin “leest”. Een dergelijke complete subjectieve benadering is tegelijkertijd bevrijdend als verlammend. Een redelijke mate van visie en/of artistieke kwaliteiten mag je dan ook doorgaans wel verwachten, maar de discussie over de objectiviteit en maatstaven hierbij blijft een interessante en noodzakelijke.

Veel van de bezoekers van de megatentoonstelling van Mr Brainwash, getiteld ‘Life is Beautiful’, zien in de werken een grote mate van (artistieke) visie en maatschappijkritiek. Één van de vriendelijkste verklaringen hiervoor is dat kunst(beoordeling) inderdaad subjectief is en iedereen wat anders in een werk kan zien, afhankelijk van zijn of haar persoonlijke “bagage”. Één van de argumenten die de filmmaker – of dit nu echt Banksy is of iemand anders – maakt is dat het publiek en de kunstwereld gewoonweg erg bevattelijk is voor hype. Met veel poeha werd de tentoonstelling van Mr Brainwash aangekondigd, Guetta zelf plakte ter promotie een slim gebruikt citaat van Banksy op muren in de stad, en LA Weekly besteedde er zelfs een groot artikel aan. Met als resultaat dat duizenden mensen in de rij stonden en in zijn kwaliteiten gingen geloven. Als iets maar vaak genoeg verkondigd wordt, of met voldoende autoriteit, is het publiek het geneigd voor waar aan te nemen, zoals de historie ons natuurlijk al vaak heeft geleerd in het geval van boodschappen of waarheden die door regeringen zijn verkondigd – mooi tot satire verwerkt in Barry Levinsons ‘Wag the Dog’. Dat het ook zo lijkt te werken bij de van nature subjectieve beoordelingen van kunst, is misschien niet heel verrassend, maar op zijn minst interessant.

Er is onder critici en kijkers veel discussie over de vraag of ‘Exit Through the Giftshop’ wel helemaal authentiek is. Is het wel een echte documentaire, of is alles misschien in scène gezet om een bepaald punt te kunnen maken over kunst en de kunstwereld? Het is niet helemaal duidelijk wat er nu echt is, maar het heeft er in ieder geval de schijn van dat de documentatie van de straat artiesten Invader, Shepard Fairey, en Banksy, werkelijk zo heeft plaats gevonden. Natuurlijk kunnen hier ook vraagtekens bij geplaatst worden – aangezien het opmerkelijk is dat deze mannen Guetta zo in vertrouwen nemen – maar de interacties tussen Guetta en de artiesten, en de opnamen zelf komen waarachtig over. Vanaf het moment dat Banksy Guetta aanspoort om zijn film te maken en deze er een onwaarschijnlijk prutserig geheel van maakt – met een over-de-top titel en inleiding en een ADHD-tempo waar Jochem Meyer nog moe van zou worden – moeten de antennes van de kijker toch wel omhoog gaan. Wanneer ook het commentaar op de artistieke paden van Mr Brainwash steeds maar steeds cynischer en ironischer worden, lijkt het duidelijk dat dit een vooropgezet plan was en de film als geheel bedoeld is als satire. Maar documentaire of mockumentary, het maakt voor de waarde van de film zelf eigenlijk niets uit. De film biedt hoe dan ook een zeer vermakelijke blik op straatkunst en de kunstwereld, toont hoe kunst door de massa bekeken en beoordeeld wordt, en buigt zich in algemene zin over de vraag wat kunst is. Door wie en hoe de film gemaakt is, doet dan niet terzake: ‘Exit Through the Gifshop’ is essentiële kost.

Bart Rietvink


Waardering: 4

Bioscooprelease: 30 september 2010