Frame by Frame (2015)

Regie: Alexandria Bombach, Mo Scarpelli | 85 minuten | oorlog, documentaire | Met: Massoud Hossaini, Wakil Kohsar, Najibullah Musafer, Farzana Wahidy

Een land zonder fotografie is een land zonder identiteit. Het is een van de vele statements die debuterend filmmakers Alexandria Bombach en Mo Scarpelli maken in hun documentaire ‘Frame by Frame’ (2015), waarin ze de enerzijds invloedrijke, maar anderzijds kwetsbare positie van fotojournalisten in Afghanistan schetsen. Journalist en (nieuws)fotograaf zijn gevaarlijke beroepen; in 2015 kwamen er bijvoorbeeld 112 journalisten en mensen met wie ze samenwerkten om het leven; recent nog werd de Nederlandse fotojournalist Jeroen Oerlemans in de Libische stad Sirte gedood door een scherpschutter van IS. Een land dat al jaren hoog genoteerd staat op de lijst van gevaarlijkste plekken voor journalisten en fotografen, is Afghanistan. Ten tijde van het regime van de Taliban, die tussen 1996 en 2001 met ijzeren hand heerste over het land, was fotografie zelfs verboden. Desondanks – en gelukkig maar – zijn er Afghanen die zich hebben toegelegd op het op beeld vastleggen van het leven en de gebeurtenissen in hun land. Want een beeld zegt meer dan duizend woorden. Soms moet je meerdere keren kijken om alle informatie eruit te halen, maar soms zie je direct in één oogopslag welk doel de fotograaf voor ogen had.

‘Frame by Frame’ begint met een korte samenvatting van de recente, tumultueuze geschiedenis van Afghanistan, met als startpunt de Sovjet-invasie in 1979. Veel Afghanen weten uit eigen ervaring hoe het is om te leven in een maatschappij waar fotografie verboden is, omdat ze opgroeiden in de tijd van het Taliban-regime. De buitenwereld had geen idee wat er speelde in het land, omdat de problemen en onderdrukking nooit werd vastgelegd en dus ‘niet bestond’. De hoofdpersonen in deze documentaire hebben dus alleen hun eigen herinneringen om de situatie van die tijd te schetsen. Farzana Wahidy, de enige vrouw van het kwartet fotografen dat Bombach en Scarpelli centraal stelt, vertelt over hoe ze als tiener door volwassen kerels op straat in elkaar werd geschopt omdat ze geen boerka droeg. Een verschrikkelijke ervaring, die haar ertoe dreef de misstanden in haar land, en de onderdrukking van vrouwen in het bijzonder, vast te leggen. Zo tracht ze de vijf verloren jaren onder de Taliban, waarin vrouwen veel essentiële rechten waaronder onderwijs moesten inleveren, in elk geval voor zichzelf een beetje in te halen.

Dat ze nu foto’s mag maken betekent overigens niet dat er in Afghanistan nu vrije journalistiek bestaat zoals wij dat in het westen kennen, blijkt onder meer wanneer Farzana in de stad Herat een fotoreportage wil maken over slachtoffers van zelfverbranding (uit protest of martelaarschap), maar het plaatselijke ziekenhuis haar de toegang weigert. Een arts legt onder vier ogen uit dat ze bang zijn dat foto’s van slachtoffers anderen zullen aanmoedigen hetzelfde te doen, maar Farzana zelf ziet het meer als de zoveelste vorm van ontkenning. Het toont haar doorzettingsvermogen en toewijding dat ze uiteindelijk tóch een manier vindt om foto’s te maken; een vrouwelijk slachtoffer van gedwongen verbranding wordt anoniem op beeld vastgelegd en geïnterviewd. Het levert een van de meest indringende scènes van de film op.

Als tegenwicht tegenover de feministische inslag van Farzana staan drie even idealistische mannen. Onder hen Farzana’s echtgenoot Massoud Hossaini, die in internationale bekendheid vergaarde met zijn hartverscheurende foto van een radeloos meisje te midden van de levenloze lichamen van de slachtoffers van de Ashura-bombardementen in 2011 in Kabul. Een foto die hem de Pulitzer Prize opleverde. Met hem gaan Bombach en Scarpelli op zoek naar het meisje uit die bewuste foto. Twee jaar later is haar situatie nog altijd schrijnend. Goed, er is aandacht gekomen voor de situatie van de slachtoffers. Maar concreet hebben het meisje en haar familie, zij die het kunnen navertellen, er weinig aan gehad. “Elke dag worden haar wonden verser”, zegt haar moeder. Een nieuwsfotograaf is er om de gebeurtenissen vast te leggen; hoe wrang ook, als het juiste plaatje geschoten is, zit zijn taak erop. De andere twee geïnterviewden zijn Najbullah Musafer, die les geeft in fotojournalistiek aan leerlingen van de Assyrian International News Agency (AINA), en Wakil Kohsar, die in zijn jeugd naar Pakistan vluchtte maar inmiddels is teruggekeerd en zich heeft toegelegd op het vastleggen van het leed in de onderbuik van de samenleving. Alle vier hebben ze een helder en uitgesproken visie op hun rol als fotograaf in de Afghaanse maatschappij, en kruisen ze de degens met de gevestigde orde in hun strijd voor vrije journalistiek.

Aan Bombach en Scarpelli de taak er een soepel geheel van te maken en daar zijn zij met vlag en wimpel in geslaagd. Uiteraard worden hoogtepunten uit het werk van Wahidy, Hossaini, Musafer en Kohsar getoond, maar ook het camerawerk van Bombach en Scarpelli zelf mag er zijn. ‘Frame by Frame’ onderstreept nog maar eens zijn eigen boodschap: hoe overtuigend de kracht van het beeld is en hoe belangrijk het is om daar bij te blijven stilstaan.

Patricia Smagge

Waardering: 4

‘Frame by Frame’ draait vanaf zondag 4 december 2016 in de filmtheaters, in het kader van Movies that Matter On Tour.