Frankenstein (1910)
Regie: J. Searle Dawley | 13 minuten | horror, korte film, science fiction | Acteurs: Augustus Phillips, Mary Fuller, Charles Ogle
Deze ‘Frankenstein’ dateert uit 1910 en is van de hand van regisseur J. Searle Dawley. Het is de eerste verfilming van het boek van het Frankensteinverhaal van Mary Shelley maar neemt niet veel meer dan de basiselementen van haar verhaal over. Het is duidelijk uit een niet al te recent jaartal. De vlekkerigheid van de voorbijkomende beelden, de mistigheid ervan, de krasjes erop… het brengt snel de gedateerdheid aan het licht. Ook het ontbreken van het gesproken woord, de stilstaande camera, het ontbreken van close-ups, de acteurs die het decor van het ogenblik in en uit lopen en het de indruk van een toneelstuk geven, de grootse en weidse gebaren om de bedoelingen en emoties van de personages duidelijk te maken en het tonen van stukken tekst zijn kenmerken die voorkomen in menig film uit deze jaren. Het zal voor de horrorfan echter geen beletsel vormen.
Evenmin als de door Dawley gekozen insteek aangaande de aard van het door Frankenstein geschapen monster. Dawley maakt duidelijk dat het monster als gevolg van negatieve bedoelingen van Victor tot leven is gekomen en het daarmee de personificatie van het kwade in Victor Frankenstein zelf is, en dat de na de schepping van het monster tot inkeer gekomen geleerde en het monster twee aspecten van een en dezelfde persoon zijn. Een insteek die Dawley door onder andere het gebruik van de manshoge spiegel in Frankensteins kamer treffend naar voren weet laten te komen. Het is aangaande de band tussen het monster en zijn schepper een meer psychologische benadering en doet wel denken aan het Jekyll en Hyde verhaal van Robert Louis Stevenson. Ook de vernietiging van het monster blijkt op een overeenkomstig psychologische wijze te moeten gebeuren door Frankensteins ‘better nature’, iets waaraan het gebruik van de spiegel opnieuw een onmisbare bijdrage levert.
Dawleys insteek wijkt nogal af van Shelleys verhaal en de varianten daarop zoals die in later jaren in tal van Frankensteinfilms zijn voorbijgekomen, maar het is wel een gedurfde insteek en levert het een opmerkelijke bijdrage aan het horrorgehalte in deze productie. En wel doordat het tot leven gekomen monster meer dan ooit overkomt als een uit een nachtmerrie weggelopen wanstaltig en grotesk creatuur. Te beginnen met zijn schepping. Geen experimenten met een uit delen van lijken samengesteld schepsel, maar een wezen dat in een kookpot uit een mengsel van kokende chemicaliën en vloeistoffen in een wolk van stoom en vlammen voor het oog van de camera vaste vorm krijgt, hetgeen qua speciale effecten op zich niet al te bijzonder is vormgegeven. Er werd een dummy in brand gezet en de beelden van de afbrandende dummy werden achterstevoren in de film opgenomen. Niettemin moet het voor het toenmalige publiek fascinerend zijn geweest om vanuit het schijnbare niets zich een dusdanige gestalte te zien materialiseren. Daarnaast dragen de beelden van het tot stand komende monster hoe dan ook op passende wijze bij aan de licht spookachtige sfeer die deze productie herhaaldelijk kenmerkt. De uiteindelijke vorm die het monster aanneemt lijkt op bijna mystieke wijze te gebeuren en geleid te worden door de negatieve invloeden waarvan Frankenstein tijdens de creatie van het monster bezeten was. Als gevolg waarvan, ook door de grilligheden in zijn uiterlijk, het monster ook kwaadaardiger overkomt dan menig andere monster in Frankensteinfilms van latere jaren.
Ook de verschijningen en het handelen van het monster op latere momenten dragen daaraan bij. Regisseur Dawley weet effectief de nodige beelden weer te geven om het monster, al dan niet in Victors koortsdromen, angstaanjagend weer te geven. Vooral de scène waarin Victor Frankenstein op bed ligt en de gestalte van het monster vanuit de donkere achtergrond naar voren komt, dreigend boven Victor hangt en zijn klauwen naar hem uitstrekt heeft een opvallend geslaagd nachtmerrieachtig gehalte. Het zijn, samen met andere beelden waarin het monster zijn opwachting maakt, taferelen die de angstaanjagendheid en de dreiging die er van het monster uitgaan opvallend effectief weten op te roepen en te benadrukken.
Uiteraard zou dit niet mogelijk zijn zonder degelijke optredens van de diverse acteurs. De meest opvallende verschijning is Charles Ogle als het door Frankenstein geschapen monster. Ogle nam zelf de make-up van het monster voor zijn rekening. Het resultaat wijkt aanzienlijk af van het min of meer algemeen bekende uiterlijk van het monster zoals horroracteur Boris Karloff in de Universal Frankensteinfilms dat heeft, maar Ogle heeft het wel keurig gedaan. Het monster valt vooral op door zijn wanstaltig postuur, zijn lang en warrig haar, zijn gebochelde rug, zijn handen als klauwen, zijn lange vingernagels en de verwilderde en bizarre gezichtsuitdrukkingen die hij vertoont. Niet dat het monster daarmee naar hedendaagse maatstaven al te indrukwekkend is. Maar het macabere in Ogle’s uiterlijk en zijn manier van doen passen keurig in de duistere sfeer van deze productie en doen zijn optreden tot het gedenkwaardige soort behoren. Verder keurig werk van Augustus Phillips die in zijn debuutfilm een scala van emoties van de zowel van ambities bezeten als de angstige en radeloze Victor Frankenstein overtuigend weet weer te geven en daarnaast degelijk werk van Mary Fuller als Victor’s geliefde Elizabeth.
Het maakt deze ‘Frankenstein’ tot een van de meest sfeervolle films die er onder de Frankensteinfilms te vinden zijn, mede door de verschillende tinten waarin het een en ander wordt weergegeven. De korte tijdsduur en de snelheid waarmee het verhaal wordt verteld doen daar niets aan af. Wel doet het betreuren dat deze film niet van een langere speelduur is, hetgeen opnieuw een indicatie vormt voor de kwaliteit van Dawleys film. Een film die ondanks, of misschien juist vanwege de afwijkingen ten opzichte van Mary Shelleys boek, en door de manier waarop Dawley zijn film heeft vormgegeven, vanuit horrorhistorisch oogpunt een van de meest indrukwekkendste Frankensteinproducties is en door de liefhebbers van horror en Frankensteinfilms niet gemist mag worden.
Frans Buitendijk