Jaws (1975)

Regie: Steven Spielberg | 124 minuten | thriller | Acteurs: Roy Scheider, Robert Shaw, Richard Dreyfuss, Lorraine Gary, Murray Hamilton, Carl Gottlieb, Jeffrey Kramer, Susan Backlinie, Jonathan Filley, Ted Grossman, Chris Rebello, Jay Mello, Lee Fierro, Jeffrey Voorhees, Craig Kingsbury, Robert Nevin, Peter Benchley

‘Jaws’ is een nagenoeg perfecte avonturenfilm, die bij roulatie een instant-klassieker bleek te zijn, uitgroeide tot de meest succesvolle film aller tijden tot dan toe en het filmlandschap blijvend veranderde: ‘Jaws’ heeft een enorme impact gehad in populaire cultuur en heeft die status tot vandaag de dag behouden.

De film is gebaseerd op het gelijknamige boek van Peter Benchley, dat in 1973 een grote bestseller werd. In het boek wordt het stadje Amity geteisterd door een reeks aanvallen van een grote witte haai tijdens het hoogseizoen. Producenten David Brown en Richard Zanuck zagen wel wat in de “roman over de vis” en kochten de filmrechten. Als regisseur werd de 27-jarige Steven Spielberg – nog zonder baard – aangetrokken, die hiervoor slechts twee films op zijn naam had staan, maar waar ze veel vertrouwen in hadden. Het script, vooral van de hand van Carl Gottlieb, gooide allerlei plotlijnen uit het boek overboord en maakte er een echt avonturenverhaal van. En zo gaat ‘Jaws’, de film, over drie mannen, uiteenlopend van karakter, die de zee opgaan om te jagen op de grote witte haai. Totdat de rollen worden omgekeerd en ze zelf opgejaagd worden door het 7,5 meter lange monster.

Allereerst is daar commissaris Martin Brody (Roy Scheider), een Newyorker die het geweld in zijn stad zo zat is geworden, dat hij nu gestationeerd is in het rustige kustplaatsje Amity ergens in New England. Als de haai toeslaat en slachtoffers maakt, wil Brody de stranden laten sluiten. De winkeliers en de burgemeester, Larry Vaughn (Murray Hamilton) zien daar – met de zomer in aantocht – niets in, bang dat ze hun inkomsten mislopen als de toeristen massaal wegblijven. Brody krijgt hulp van de onconventionele oceanograaf en haaienexpert Matt Hooper (Richard Dreyfuss), maar ook die weet het stadsbestuur niet te overtuigen. Als er nog meer slachtoffers vallen, huurt Brody de ruwe visser en haaienvanger Quint (Robert Shaw) in. Gedrieën varen ze in Quints boot de Orca uit om het stadje te bevrijden van de gevaarlijke gast in de wateren rond Amity Island.

Vol met zorgvuldige opgebouwde suspense, relativerende humor, fantastische acteerprestaties van de hele cast en die onvergetelijke filmmuziek (da-dum, da-dum) hoort ‘Jaws’ thuis op ieders “films-die-je-gezien-moet-hebben” lijstje en ook in ieders collectie. In de zomer van 2012 kwam daar een prachtige blu-ray editie bij. Op deze blu-ray is de film minutieus digitaal gereconstrueerd en ziet de film er haarscherp, kleuriger en dus beter uit dan ooit. Ook zit het schijfje tjokvol extra’s, waaronder twee uitgebreide documentaires over de film: ‘The Shark is Still Working’ en een uitstekende ‘Making Of’ en een interessant kijkje achter de schermen hoe de blu-ray versie tot stand is gekomen. Het is fascinerend om te zien hoe de oorspronkelijke kleuren hersteld zijn en om de verschillen naast elkaar te zien. Hiermee wordt echt goed duidelijk hoezeer de techniek van blu-ray de bestaande dvd overtreft. Dat de haai hier en daar aan realisme heeft ingeboet, mede gelet op de huidige mogelijkheden met special effects, maakt de film er nauwelijks minder spannend op en misschien nog wel charmanter.

Zoals wel vaker met klassiekers circuleren er tal van legendarische verhalen over de opnamen. De film werd voornamelijk geschoten in Martha’s Vineyard in Massachusetts, dat model stond voor het fictieve Amity Island. Spielberg en zijn cast en crew zouden er ruim zeven maanden blijven – veel langer dan gepland. Intussen filmden het Australische echtpaar Ron van Valerie Taylor echte witte haaien in de wateren rond hun land, beelden die later in de film gemonteerd konden worden.

Terug in Massachusetts liep niets zoals het moest. Robert Shaw dronk er stevig op los en moest vanwege problemen met de belastingdienst (rond de werkvergunning vanwege zijn Ierse nationaliteit) af en toe de Verenigde Staten uit. Shaw lag ook constant overhoop met Dreyfuss, die op zijn beurt in zak en as zat over zijn (titel)vertolking in ‘The Apprenticeship of Duddy Kravitz’. Hij had de rol van Hooper alleen maar geaccepteerd, omdat hij bang was dat niemand meer hem weer zou willen hebben, zodra hij als Duddy Kravitz te zien zou zijn in de bioscoop. De mechanische haai – die Bruce werd gedoopt naar Spielbergs advocaat – werkte vaker niet dan wel. Feitelijk waren er drie versies van de haai: een volledig exemplaar en twee die alleen van de linker- of rechterzijde konden worden gefilmd. Ook zonk Quints schip de “Orca” op een moment dat dit absoluut niet de bedoeling was, belandden camera’s  – en de kostbare film daarin – in het water. Dat water was overigens nog behoorlijk koud, want de opnamen vonden buiten het toeristenseizoen plaats (let maar eens op het gebladerte aan de bomen) en hoewel honderden figuranten deden alsof het hartje zomer was, was er aan het strand maar weinig te genieten.

Er gingen hele dagen voorbij, waarin er nauwelijks één bruikbaar shot kon worden opgenomen, de lokale bevolking begon na een tijdje de Hollywood-invasie behoorlijk zat te worden en de kosten bleven maar oplopen. Het opnameschema kon meermalen in de prullenbak, tot ongeduld van de producenten en op een oorspronkelijk geraamd budget van 3 miljoen dollar, zou de film uiteindelijk meer dan 8 miljoen dollar kosten. Voor de jonge en nog onervaren Spielberg was het een nachtmerrie. Zelf zou hij achteraf ruiterlijk toegeven dat hij er soms een verlammende hoofdpijn kreeg. Een befaamde anekdote is, dat toen componist John Williams (die een Oscar zou winnen voor de film) de nu zo beroemde en onheilspellende noten die de aanval van de haai inluidden aan Spielberg liet horen, deze dacht dat hij een grapje maakte.

Uiteindelijk bleken alle tegenslag en de vertraging eerder een zegen dan een vloek te zijn. Door het niet optimale functioneren van de mechanische haai, werd besloten om deze zo lang mogelijk uit beeld te houden en alleen hier er daar een glimp te laten zien. Dit verhoogde de spanning enorm en bleek een effectieve manier om het publiek de stuipen op het lijf te jagen. Daarnaast zorgden de landerige uurtjes ervoor dat het script verder gepolijst kon worden en andere schrijvers de dialogen aanscherpten. Quints prachtige “Indianapolis” monoloog – die noch in Benchley’s roman, noch in het oorspronkelijke scenario stond – is één van de resultaten. Het is typerend dat er verschillende verhalen de ronde doen over wie het grootste aandeel in het schrijven van de speech. Hoewel het incident met de USS Indianapolis tijdens de Tweede Wereldoorlog echt plaatsvond, zitten er hier en daar wel wat feitelijke foutjes in Quints verhaal. Maar goed, dertig jaar na dato, kan de visser zich natuurlijk ook vergist hebben.

‘Jaws’ won drie Oscars: voor montage, geluid en de fenomenale muziek van John Williams. Zoals vaak met succesvolle films, zag de filmstudio wel brood in een vervolg. Het zouden er uiteindelijk drie worden, die – volgens een oude filmwet die bijna altijd opgaat – van steeds verder afnemende kwaliteit waren. Het acceptabele ‘Jaws 2’ uit 1978 zag Roy Scheider terugkeren als Martin Brody wanneer er nòg een haai op Amity Island wordt gesignaleerd. In de volgende delen blijkt de familie Brody een bijzondere aantrekkingskracht te hebben op bijtgrage haaien: in ‘Jaws 3’ (ook als 3D film uitgebracht) is het de inmiddels volwassen zoon Michael die het tegen een grote witte haai moet opnemen en in ‘Jaws: The Revenge’ (oftewel ‘Jaws 4’) wordt eerst zoon Sean gedood en later komt de haai wraak nemen op moeder Ellen (wederom gespeeld door Lorraine Gary).

Door middel van slimme en nieuwe marketingtechnieken luidde ‘Jaws’ de moderne zomer blockbuster in – twee jaar later definitief bevestigd door ‘Star Wars’ – en de talloze vervolgen, persiflages en referenties zeggen wel iets over hoe de film in het collectieve geheugen verankerd zit. Citaten uit de film duiken in allerlei gedaanten op, van “You’re gonna need a bigger boat” in hopeloze situaties tot de naam van Bryan Singers productiemaatschappij “Bad hat Harry”, naar een relatief onbelangrijk regeltje tekst in de film. Dat mensen wereldwijd en op grote schaal niet meer in zee durfden te zwemmen, valt niet te weerleggen. Tegelijk moet wel worden opgemerkt dat de haai als soort – volkomen onterecht – al een geduchte reputatie had. Het is niet voor niets dat burgemeester Vaughn in de film zelf al zegt: “you yell ‘Barracuda!’ and everybody goes ‘Huh? What?’ You yell ‘Shark!’ and we’ve got a panic on our hands at the Fourth of July”.

Het succes van de film werd ook eindeloos becommentarieerd en geanalyseerd door psychologen en psychiaters. Zij zagen in het thema, het verhaal en de drie hoofdrollen allerlei metaforen en duidingen van de Amerikaanse geestestoestand. Van het actuele politieke schandaal rond Watergate tot de strijd tussen de klassen in de maatschappij, gesymboliseerd door de middenklasse (Brody), de arbeidersklasse (Quint) en de bovenklasse (Hooper), allerlei interpretaties kwamen voorbij, die vaak veel dieper, verder en vergezocht waren dan het simpele gegeven dat de film een snaar raakte in ons oerinstinct om niet onverhoeds aangevallen en opgegeten te worden door een groot beest met enorme tanden.

‘Jaws’ blijft ultiem kijkplezier en een film die je keer op keer kunt bekijken. Elke keer zullen er nieuwe, kleine dingetjes opvallen die de film alleen nog maar leuker en bijzonderder maken. De blu-ray voegt hier weer een nieuw hoofdstuk aan toe. Wie ‘Jaws’ nog niet in de kast heeft staan, moet zo snel mogelijk de ‘blu-ray’ editie aanschaffen. Wie de dvd heeft, moet dat eigenlijk ook doen. De extra’s zijn het geld alleen al waard – ondanks de licht frustrerende menuopbouw – en dat is de opgepoetste versie van de film zelf ook.

Hans Geurts

Waardering: 5

Bioscooprelease: 18 december 1975
Bioscooprelease: 1 september 2022 (in 2D, 3D en voor het eerst in IMAX in de Nederlandse bioscoop)
Blu-ray-release: 15 oktober 2014 (Steven Spielberg Director’s Collection)
Blu-ray-release: 15 augustus 2012