Maria Bethânia: Música é Perfume (2005)

Regie: Georges Gachot | 82 minuten | muziek, documentaire | Acteurs: Maria Bethânia, Nana Caymmi, Miúcha, Chico Buarque de Hollanda, Caetano Veloso, Gilberto Gil, Jaime Alem

Maria Bethânia vindt zichzelf in het dagelijks leven maar oninteressant en gewoontjes. Haar hart gaat uit naar haar leven op het podium, dat ver weg staat van het “echte” leven. Ze droomt eerst weg en geeft zich vervolgens helemaal voor haar publiek. Haar broer, Caetano Veloso, omschrijft haar als een natuurlijke, integere, vrouw, en zegt dat de manier waarop ze zich op het podium gedraagt hem herinnert aan hoe ze was als klein meisje. Dat ze zo geniet op het podium en dat muziek haar taal is. Misschien kunnen we haar leven als artiest dan juist beter opvatten als haar “echte” leven, terwijl de tijd hierbuiten slechts als overgang fungeert naar het volgende optreden.

Regisseur George Gachet heeft er dan ook voor gekozen om Maria Bethânia vooral te definiëren door middel van haar muziek. We zien, horen, en voelen haar (liefde voor) muziek en krijgen zodoende een beeld van de manier waarop deze in Brazilië immens populaire artieste in elkaar zit. Haar werk is wat centraal staat in de film, en wat de kijker op gevoelsmatige wijze meevoert. Gachet prefereerde naar eigen zeggen altijd emotie boven informatie. Hij heeft veel gesprekken opgenomen die gaan over de historie van Braziliaanse muziek of Bethânia zelf, maar hier wilde hij niet de nadruk op leggen: hij wilde emotionele verklaringen. Hij wil de kijker net zo onder de indruk laten geraken van Bethânia’s stem en (muzikale) persoonlijkheid als hijzelf toen hij haar in 1998 voor het eerst zag optreden in Montreaux. Hij was niet bekend met haar werk, of Braziliaanse muziek in zijn algemeenheid, maar was meteen verkocht.

De keuze om Bethânia’s muziek centraal te stellen is dus een logische en ook een succesvolle. Haar veelzijdigheid, overgave, en liefde voor muziek worden zonder meer duidelijk en haar muziek figureert gelukkig veelvuldig. Of we haar nu zien (en horen) repeteren en opnemen in de studio, een band creëert met haar toegewijde publiek op het podium, of de liedjes te horen zijn als begeleiding bij beelden van de omgeving: we hoeven het als toeschouwer nooit lang te stellen zonder de zoete, meewarige klanken van haar stem. Bethânia doet alleen wat natuurlijk komt. Zo weigert ze bepaalde woorden te zingen wanneer ze niet goed aanvoelen voor haar, “al zijn ze van de grote Chico Barque zelf”. De muzikanten waarmee ze samenwerkt praten vol liefde en pret over de manier van werken van Bethânia. Ze kunnen van alles bedenken, maar weten dat Bethânia het op het laatste moment kan veranderen. Ze werkt zo instinctief en in het moment, dat er niets van te voren vast kan liggen. Maar dit betekent niet dat ze arrogant is, of alleen maar zelf op de voorgrond wil treden. Nee, ze laat zich gewoonweg leiden door de muziek, en haar gevoel. Het is bijvoorbeeld prachtig om te zien hoe ze, luisterend naar wat haar muzikanten in de studio bedacht hebben, helemaal opgaat in hun spel en herhaaldelijk uitroept hoe mooi het wel niet is, zonder haar eigen stempel erop te hoeven drukken.

In gesprekken komen er ook nog wat waarheden en filosofische bespiegelingen naar voren. Zo stelt Maria dat muziek het leven is, aan iedereen toebehoort, en dat je er alle grenzen mee kunt slechten. Dirigent Sir Simon Rattle zei iets soortgelijks toen hij in ‘Rhythm Is It’ opmerkte dat muziek ons kan leiden naar datgene wat ons bindt. Ook zegt Maria dat juist in de arme lagen van de bevolking mensen steun en kracht halen uit muziek. Ze zegt verder dat het woordje “hart” in Braziliaanse muziek onvermijdelijk is, en dat de samba pas schoonheid krijgt door een vleugje droefenis. Deze dans of muzieksoort heeft namelijk meestal droevige teksten, wat vreemd lijkt door het opbeurende en vrolijk aandoende ritme. Bethânia omschrijft samba als “droefenis die danst”. Ze lacht wanneer ze zingt over een dramatische, vervelende situatie. Wellicht wordt droefheid als essentieel element gezien van muziek, en het leven. Een element dat uiteindelijk echter hoop moet herbergen. Wellicht is het relativerende vermogen, gekoppeld aan de melancholiek van de liederen en teksten er verantwoordelijk voor dat dit schijnbaar onmogelijke contrast kan bestaan en dat droefheid als het ware wordt “gevierd”.

Muziek is voor Maria Bethânia als parfum, zo zegt ze in de film, aangezien er sprake is van een onmiddellijke zintuiglijke ervaring. Kijkend naar deze grootse artieste, terwijl ze in de kleedkamer na een optreden met Nana Caymmi aan het improviseren is, bestaat hierover geen twijfel. Bethânia begint spontaan te zingen en, wanneer Caymmi ervoor klaar is, doet ze mee, met haar ogen dicht en vanuit haar ziel. En Bethânia luistert alleen maar, met een gelukzalige glimlach op haar gezicht, levend in de muziek.

Bart Rietvink

Waardering: 4

Bioscooprelease: 15 juni 2006