Panta Rhei – Alles stroomt (1952)

Regie: Bert Haanstra | 9 minuten | documentaire

Het is te zien dat ‘Panta Rhei’ vlak na Haanstra’s “vingeroefening” (zoals hij het zelf typeerde) ‘Spiegel van Holland’ is gemaakt. Beide filmpjes lijken qua vorm en uitvoering bijzonder veel op elkaar en het is eigenlijk jammer, gezien het wederom geslaagde resultaat, dat Haanstra zich niet wat vaker van deze interessante vorm heeft bediend. Ook hier betreft het een semi-abstracte beeldenserie zonder commentaar, waarbij veel ruimte is gereserveerd voor shots van rimpelend water en voorbijdrijvende wolkenpartijen. ‘Alles stroomt’ is de (Nederlandse) ondertitel van ‘Panta Rhei’, en inderdaad, Haanstra toont ons uitsluitend beelden van de natuur in beweging. Soms in “real time” en soms artificieel, of geholpen door een verhoogde afspeelsnelheid, waardoor normaal gesproken (voor het blote oog) statische momenten in de natuur ineens tot leven komen.

Zo komt het dat zich langzaam vormende vorstfiguurtjes op het raam zich nu spontaan in enkele seconden voor de ogen van de kijker ontvouwen in al hun vertakkingen. Hetzelfde geldt voor bloemen die onmiddellijk tot bloei komen en hun bloesems aan de wereld tonen, en wolken die met hoge snelheid aan de kijker voorbij trekken. Maar omgekeerd kan het ook doeltreffend zijn. Vertraagd afgespeelde beelden van woeste branding zorgen bijvoorbeeld voor een mysterieus, lichtelijk onheilspellend effect.

Dit onheilspellende effect wordt soms extra benadrukt door de stemmige muziek van Max Vredenburg, die ook al de geluidsband verzorgde van ‘Spiegel van Holland’. In die film was het samenspel van beeld en muziek alleen net iets effectiever. Hier is de muziek soms jolig of springerig terwijl de beelden donkerder emoties suggereren. Soms zorgt dit voor een interessant contrast, maar meestal doet het afbreuk aan de in potentie krachtige sfeer die de beelden oproepen.

Daarbij voegt deze abstracte vorm niet zoveel toe aan de inhoud van de beelden als in ‘Spiegel van Holland’ het geval was, waar de waterspiegelingen ingezet werden om typisch Nederlandse landschappen en taferelen vanuit een ander oogpunt te kunnen aanschouwen. De alom bekende, oer-Hollandse geveltjes kregen zo bijvoorbeeld, weerspiegeld in het golvende water, ineens een heel ander karakter, en leken voorzien van een eigen persoonlijkheid.

Een dergelijke meerwaarde heeft ‘Panta Rhei’ niet echt. Het is zonder meer boeiend om natuurelementen door close-ups, vertraging of versnelling op een onconventionele wijze te kunnen bekijken, maar er wordt niet echt een frisse, nieuwe blik op een bestaand onderwerp gegeven. Dit maakt de beeldenpracht er echter niet minder indrukwekkend door. Wellicht zou opgemerkt kunnen worden dat Haanstra wel erg dol is op voorbijdrijvende wolken, maar over de gehele linie genomen is ‘Panta Rhei’ toch weer een wonderschoon, en bij vlagen hallucinant filmpje geworden.

Bart Rietvink