Satyricon – Fellini – Satyricon (1969)
Regie: Federico Fellini | 124 minuten | drama, fantasy | Acteurs: Martin Potter, Hiram Keller, Max Born, Salvo Randone, Mario Romagnoli, Magali Noël, Capucine, Alain Cuny, Fanfulla, Danika La Loggia, Giuseppe Sanvitale, Genius, Lucia Bosé, Joseph Wheeler, Hylette Adolphe
De legendarische regisseur Federico Fellini maakte eind jaren 60 één van zijn meest bizarre films. Vandaag de dag wordt ‘Satyricon’ of, om helemaal correct te zijn, ‘Fellini – Satyricon’ (waarover later meer ) over het algemeen niet tot zijn beste werk gerekend. De Italiaanse meester heeft echter in zijn imposante carrière zoveel uitstekende films gemaakt, dat dat nauwelijks een schande hoeft te zijn. Toch is de film vooral een interessant experiment te noemen, dat echter niet helemaal geslaagd genoemd kan worden. Al sinds de première in 1969 verdeelt ‘Satyricon’ de critici en kijkers. Sommigen kwalificeren de film als een meesterwerk, anderen zien niets dan leegheid en moreel verval. Een publiekslieveling is in het in elk geval niet, vooral door de ongewone structuur en de vaak cabareteske gebeurtenissen, die balanceren tussen komedie en tragedie met een aantal onsmakelijke en bloederige scènes.
De film is gebaseerd op de Romeinse satire ‘Satyricon’ van (vermoedelijk) Gaius Petronius Arbiter, die het schreef tijdens het tirannieke bewind van keizer Nero (54-68 na Christus). Van Petronius’ tekst zijn (grote) fragmenten bewaard gebleven, maar het overgeleverde werk is verre van compleet. Fellini heeft geen poging gedaan om ontbrekende stukken in te vullen, maar benadert het geheel alsof het een droom is: de scènes zijn onderling niet of nauwelijks verbonden en de overgangen zijn bijna nooit logisch of corresponderend met het voorgaande. Dit maakt de filmconceptueel intrigerend, maar in de uitvoering is het daarmee vooral een film om analytisch te benaderen en van een afstandje te bewonderen (of te verguizen).
De film draait om Encolpio (Martin Potter) en Ascilto (Hiram Keller), die met elkaar strijden om de liefde voor de jonge slaaf Gitone (Max Born). Als Gitone voor Ascilto kiest, volgen we Encolpio op zijn verdere lotgevallen, van een aardbeving tot een bizar banket, van gevangenschap tot (schijn)huwelijk. Door de openlijke homoseksualiteit van de hoofdrolspelers, zorgde de film voor behoorlijke ophef. Toen Fellini werd gevraagd waarom hij buitenlandse acteurs had gecast voor die rollen, antwoordde de regisseur kortaf dat er in Italië geen homoseksuele mannen te vinden zijn.
Het gebrek aan verhaal, aan een coherente verhaalstructuur is natuurlijk precies Fellini’s bedoeling geweest en is dus op zichzelf geen tekortkoming van een slordige montage, een zwak script of een zwalkende regisseur. Die bewuste keuze vraagt van de kijker een andere blik en een andere instelling dat wij een “doorsnee” film, wat niet iedereen op zal kunnen brengen. Of de film nu het effect heeft bereikt, dat de regisseur heeft beoogd, blijft een punt van discussie.
Fellini speelt in ‘Satyricon’ met vertrouwde thema’s: leven en dood, vergankelijkheid, de grillen van het lot, de rol van poëzie en kunst in een decadente wereld. Het antieke Rome is daarmee niet meer dan een decor, want de film speelt zich nauwelijks af in het Rome dat we kennen uit verhalen en tal van andere films. Het lijkt op Rome, met bekende uitspattingen, maar Fellini gaat een stap verder: de landschappen, de personages, de gebouwen, zelfs de lucht en de zon bevinden zich meer in een droomwereld dan in ons eigen verleden. Iedereen lijkt lusteloos te zijn en zonder veel menselijk gevoel hun leven te leiden. Mensen worden achteloos geofferd, seks is een bijna mechanische handeling en alleen uit het volproppen met eten en het kijken naar wreedheden lijken de personages nog enig plezier te beleven. Geen wonder waarschijnlijk, dat de film niet naar ieders smaak is.
De film werd uitgebracht als ‘Fellini – Satyricon’, wat op het eerste gezicht een egocentrisch statement lijkt, maar een noodzakelijke kunstgreep bleek te zijn. Een andere Italiaanse regisseur had namelijk de titel al vast laten leggen voor zijn eigen versie van Petronius’ boek. De filmstudio van Fellini’s versie betaalde zelfs 1 miljoen dollar voor de distributierechten, om te garanderen dat ‘Fellini – Satyricon’ als eerste uitgebracht zou worden. De film werd genomineerd voor een Oscar (regie voor Fellini) en een Golden Globe (beste buitenlandse film), maar won die prijzen niet.
Hans Geurts
‘Satyricon’ verschijnt dinsdag 15 mei 2012 op DVD.