Solaris – Solyaris (1972)

Regie: Andrei Tarkovsky | 165 minuten | drama, romantiek, science fiction | Acteurs: Natalya Bondarchuk, Donatas Banionis, Jüri Järvet, Vladislav Dvorzhetsky, Nikolai Grinko, Anatoli Solonitsyn, Sos Sargsyan, Olga Barnet, Tamara Ogorodnikova, Georgi Tejkh, Yulian Semyonov, Olga Kizilova, Vitalik Kerdimun, Tatyana Malykh, Aleksandr Misharin, Bagrat Oganesyan, Valentina Sumenova

Regisseur Andrei Tarkovsky wordt vaak in één adem genoemd met Ingmar Bergman, Alfred Hitchcock en Akira Kurosawa en staat daarmee bekend als één van de grootste regisseurs die de filmwereld ooit gekend heeft. Naast klassiekers als ‘Andrei Rublev’ en ‘Stalker’ verwierf Tarkovsky toch vooral bekendheid met ‘Solaris’, een film waar al veel over geschreven is en waar de meningen sterk over uiteen lopen. De één vindt het een absoluut meesterwerk, de ander vindt het een bijna drie uur durende marteling. Het is in ieder geval een film zoals alleen Tarkovsky die kan maken, voorzien van een ontzettend trage plotontwikkeling, veel langgerekte en contemplatieve scènes waarbij het aan het einde van de film vaak ook nog eens niet duidelijk is wat de regisseur nu eigenlijk duidelijk wilde maken. Zijn films zitten vol met filosofische vraagstukken en symboliek, maar bovenal verhaalt hij over de bestaan van de mens en bijbehorende levensvragen.

Een vergelijking met ‘2001: A Space Odyssey’ is snel gemaakt, maar `Solaris’ richt de aandacht meer op de menselijke emotie, terwijl ‘2001: A Space Odyssey’ zich meer richt op de omgang van de mens met de snel vorderende techniek en waar dit uiteindelijk tot zal leiden. Überhaupt valt het af te vragen of ‘Solaris’ in essentie wel science-fiction is of meer een ontdekkingsreis van de menselijke psyche.

Psycholoog Kris Kelvin (Donatas Banionos) wordt naar het ruimteschip gestuurd van waaruit onderzoek naar de mysterieuze planeet Solaris gedaan wordt. Hij zal moeten beslissen over het voortzetten of stoppen van het onderzoek. Eenmaal aangekomen op het ruimteschip blijkt deze op één of andere manier in contact te staan met de planeet waardoor zich rare dingen voordoen. Zo krijgen Kris en de twee andere bemanningsleden onverwacht bezoek. Wanneer Kris een bezoek wordt gebracht door zijn tien jaar eerder overleden vrouw Hari (Natalya Bondarchuk) begint de twijfel, is het allemaal een illusie of krijgt hij een nieuwe kans?

Typerend is meteen al de eerste scène, waarin verstilde natuurshots van kabbelend water en op de achtergrond een paar kwetterende vogels langzaam overgaan in een zoektocht van de camera naar het personage waar het in deze film om draait. Het mag meteen duidelijk zijn, Tarkovsky schuwt het rekken van scènes (longshots) niet.

Een manier van filmen die niet iedereen ligt, het lijkt soms meer een poëtische en filosofisch vraagstuk over het leven dan een film met begin en eind waarbinnen een verhaal dat zich naar een climax zou moeten ontwikkelen. Dit filosofische aspect vraagt wel enig gebruik van het intellect, het zijn ingewikkelde levensvragen die door je hoofd gaan spoken en je dagen, of misschien wel jaren, later nog steeds doen nadenken over wat je in feite hebt gezien.

Vooral de scènes tussen Kris en zijn overleden vrouw Hari zijn intrigerend, Hari waant zich in eerste instantie zijn vrouw maar beseft steeds meer dat de werkelijkheid iets anders in elkaar steekt. Kris is in eerste instantie uitermate sceptisch maar gaat steeds meer in het werkelijke bestaan van Hari geloven en neemt afstand van zijn twijfels. Ze lijken beide meer menselijkheid in zichzelf te ontdekken, wat leidt tot een fantastische relatie tussen verloren geliefden. Wanneer Hari steeds meer inzicht in de rol van haar bestaan krijgt en besluit er een einde aan te maken ontstaat één van de mooiste scènes uit de film. Kris houdt Hari in zijn armen en wacht op het moment dat ze weer tot leven komt, een werkelijk indrukwekkend schouwspel.

Het zeer trage verhaal, met de extreem langgerekte scènes, doen precies het tegenovergestelde van wat je zou verwachten, het maakt deze film namelijk tot een groots meesterwerk. Tarkovsky krijgt het voor elkaar om vanaf het moment dat het ruimteschip betreedt een bevreemdende sfeer met een beklemmende spanning te creëren die je geen seconde meer loslaat. Juist door niet teveel cuts in de scènes aan te brengen voel je echt de kilheid van het ruimteschip, een steriele plek ver weg van al het vertrouwde. Alles wordt nog eens versterkt door de typerende Russische lethargie die er werkelijk vanaf druipt.

Net als in ‘Mirror’ (‘Zerkalo’) zet Tarkovsky in ‘Solaris’ ons een spiegel voor, een spiegel die de menselijke geest reflecteert en op die manier de aandacht vestigt op het menselijke bestaan. De levensvragen die hiermee samenhangen, het bevreemdende ruimtestation, de mysterieuze planeet Solaris en de prachtige cinematografie zorgen voor een onvergetelijke ervaring van het hoogst mogelijke niveau.

Meinte van Egmond

Waardering: 5

Bioscooprelease: 3 januari 1974
Bioscooprelease: 19 september 2019 (digitaal gerestaureerde re-release)
VOD-release: 8 oktober 2019
DVD- en blu-ray-release: 8 oktober 2019 (Andrei Tarkovsky Collection – Digitally Restored and Remastered Edition)
DVD- en blu-ray-release: 21 april 2020