Stalag 17 (1953)

Regie: Billy Wilder | 120 minuten | drama, komedie, oorlog | Acteurs: William Holden, Don Taylor, Otto Preminger, Robert Strauss, Harvey Lembeck, Richard Erdman, Peter Graves, Neville Brand, Sig Ruman, Michael Moore, Peter Baldwin, Robinson Stone, Robert Shawley, William Pierson, Gil Stratton

De film ‘Schindler’s List’ betekende een mijlpaal in de carrière van Steven Spielberg. De regisseur bewees met het oorlogsdrama uit 1993 dat hij niet alleen een kei was in het maken van blockbusters die massa’s publiek naar de bioscopen wisten te lokken, maar dat hij ook in staat was een film te maken die de goedkeuring van zijn grootste criticasters verdiende. Het had echter niet veel gescheeld of ‘Schindler’s List’ was gemaakt door een heel andere regisseur, de legendarische Billy Wilder. Na een decennium waarin hij geen enkele film had geregisseerd, had de in Wenen geboren filmer zijn zinnen gezet op het heroïsche verhaal van Oskar Schindler. Het liep echter allemaal anders. Hoe Wilders versie van ‘Schindler’s List’ eruit had gezien zullen we nooit weten. Wat wel zeker is, is dat het een zeer persoonlijke film zou zijn geworden, aangezien een groot deel van zijn familie omkwam in Auschwitz. ‘Stalag 17’ uit 1953 bleef daarmee de belangrijkste ‘oorlogsfilm’ uit het oeuvre van de in 2002 overleden Wilder.

‘Stalag 17′ is de naam van een Duits kamp voor krijgsgevangenen. Het is eind 1944. In het kamp leeft een groep Amerikaanse gevangenen onder barre omstandigheden. Ze hoeven niet direct te vrezen voor hun leven, maar gaan wel gebukt onder het juk van de Duitse kampleiders, overste Von Scherbach (Otto Preminger) en zijn rechterhand Schulz (Sig Ruman). De groep Amerikanen bestaat onder anderen uit de eigengereide Sefton (William Holden) die zijn verblijf in het kamp zo aangenaam mogelijk probeert te maken door allerlei handeltjes op te zetten, zijn maatje Cookie (Gil Stratton), de heethoofdige Duke (Neville Brand), Price (Peter Graves) die als security officer is aangewezen, kampleider Hoffy (Richard Erdman) en de maffe Animal (Robert Strauss). Wanneer twee maatjes tevergeefs proberen te ontsnappen, komen de gevangenen erachter dat er een verklikker in hun barak zit. De verdenkingen vallen al gauw op de teruggetrokken Sefton, vooral omdat hij een aantal lucratieve handeltjes met de nazi’s heeft. Maar al gauw blijkt dat het iemand anders is die onder één hoedje speelt met de Duitsers. Sefton ontdekt wie het is, maar hoe vertelt hij het de anderen? En, nog belangrijker, zullen ze hem geloven?

Wie anders dan de veelzijdige Billy Wilder (1906-2002) regisseerde ‘Stalag 17’, waarin een voor die tijd (1953) zeer gedurfde mix van komedie, oorlogsdrama en mysterie centraal staat. De oorlog lag nog vers in ieders geheugen en was eigenlijk niet iets om grappen over te maken. Wilder deed het toch en oogstte vanwege zijn durf veel lof. Het verhaal is gebaseerd op een toneelstuk van Donald Bevan en Edmund Trzcinski, voor het witte doek bewerkt door Wilder zelf en Edwin Blum. Een groot aantal bijrolacteurs uit de film speelde hun rol ook op het toneel. Zij wisten dus al hoe het verhaal afliep, maar dat gold niet voor iedereen. Een aantal acteurs wist pas vlak voor het draaien van de slotscènes wat de finale plottwist zou zijn. Dat kwam doordat Wilder de scènes in de juiste volgorde opnam. Dat hij ook een begenadigd scenarioschrijver was, blijkt wel uit het geweldige script, dat – ondanks de flauwe grapjes van met name het personage Animal – barst van de spitsvondigheden en heerlijke cynische opmerkingen. De belangrijkste personages zijn bovendien prima uitgewerkt. Het zou te gemakkelijk zijn – zelfs in een film van zo kort na de oorlog – om de Duitse kampleiders af te schilderen als brute, eendimensionale beulen. Dat gebeurde overigens wel in veel films. Maar Wilder maakte van hen juist intelligente en welbespraakte mensen, die ook alleen maar hun taak uitoefenden en zelf ook vol cynisme over de oorlog spraken. Een verrassende keuze van de Joodse regisseur die veel familieleden verloor tijdens de oorlog.

Het acteerwerk in ‘Stalag 17’ is verbluffend. Met name William Holden zet een uitstekende prestatie neer als de zonderlinge Sefton. Holden, die eerder met Wilder samenwerkte aan ‘Sunset Blvd.’ en later nog ‘Sabrina’ met hem zou maken, was aanvankelijk niet de eerste keuze voor de rol. Wilder had het liefste Kirk Douglas of Charlton Heston gecast. Maar zij zegden af en dus werd Holden door productiemaatschappij Paramount naar voren geschoven als hoofdrolspeler. Naar verluidt had de acteur helemaal geen zin om de rol te spelen. Hoe ironisch is het dan dat juist deze rol hem zijn enige Oscar opleverde. Holden had het beeldje liever gewonnen voor zijn rol in ‘Sunset Blvd’, drie jaar eerder, en liet dat blijken in zijn Oscarspeech, die de kortste uit de geschiedenis is geworden. Meer dan ‘Thank you’ zei hij niet. Holden wordt in ‘Stalag 17’ geflankeerd door een kleurrijke verzameling karakteracteurs. Meest opvallend is de keuze voor regisseur Otto Preminger (‘Laura’, ‘Anatomy of a Murder’) voor de rol van Von Scherbach, die dankzij Premingers sterke vertolking behoorlijk wat diepgang heeft gekregen. Opmerkelijk is verder de Oscarnominatie voor de bijrol van Robert Strauss. Zijn personage Aminal is veel te nadrukkelijk aanwezig en zo over the top dat hij schril afsteekt tegenover zijn veel meer ingetogen medespelers. Bovendien zullen zijn grappig bedoelde opmerkingen in de huidige tijd bij de meeste kijkers behoorlijk oubollig overkomen. Maar ondanks alles neem je Animals aanwezigheid maar voor lief.

Ook voor wie niet van oorlogsfilms houdt, is ‘Stalag 17’ een aanrader. De film combineert het serieuze thema oorlog met een flinke dosis humor, zoals alleen Billy Wilder dat kon. Goed, niet elke grap is even sterk en sommige komisch bedoelde momenten zijn zelfs ronduit flauw, maar het drama en de spanning in de rest van de film en vooral het sublieme acteerwerk maken veel goed. Aan zijn ultieme klassiekers ‘Some Like it Hot’, ‘Double Indemnity’ en ‘The Apartment’ kan deze wat in de vergetelheid geraakte film niet tippen, maar ‘Stalag 17’ behoort zeker thuis in het rijtje semi-klassiekers uit de jaren vijftig. En zeg nou zelf, eigenlijk is élke film van de legendarische Billy Wilder toch de moeite waard?

Patricia Smagge

Waardering: 4