The Act of Killing (2012)

Regie: Joshua Oppenheimer, Christine Cynn | 115 minuten | documentaire

Er zijn talloze documentaires gemaakt die zich verdiepen in de wreedheden van mens tegen mens. Vrijwel altijd staan daarin de slachtoffers centraal. De fascinerende documentaire ‘The Act of Killing’ van Joshua Oppenheimer vormt daarop een unieke uitzondering. Met weerzinwekkende openheid en verbijsterende eerlijkheid zijn het hier de brute moordenaars zelf die het woord voeren. Zij geven de kijker een rondleiding door de ziel van een moordenaar en door het Indonesië van midden jaren zestig. Toen God (ook) niet van communisten hield.

Zelfs nu zijn de gebeurtenissen in het Indonesië van ‘65 nog niet geheel ontward. Vond er nou een militaire coup plaats of niet? Er werd in elk geval een stel generaals vermoord. Vermoedelijk door linkse fracties in het leger. De rechtse generaal Soeharto, die een afkeer had van democratie, werd in 1967 president van het land. Maar niet voordat onder zijn regie bijna een miljoen vermeende communisten over de kling werden gejaagd. Het leger kreeg daarbij de welwillende hulp van lokale gangsters die zich gewillig lieten omscholen tot leiders van doodseskaders en communistenjagers. Sommigen van hen geven nu kranten uit in Indonesië.

In ‘The Act of Kiling’ weet regisseur Oppenheimer een aantal van deze gangsters (free men, noemen ze zichzelf) er toe te verleiden om hun daden na te spelen ‘voor een film’: de gangsters die bijna veertig jaar geleden hun inspiratie voor hun daden en hun kleding haalden uit films (“Ik moordde in jeans!”), spelen nu zichzelf na, en hun slachtoffers. Een van de acterende gangsters is Anwar Congo, de intrigerende hoofdpersoon van ‘The Act of Killing’. Haast opgetogen vertelt Anwar hoe je systematisch mensen kunt vermoorden zonder te worden geconfronteerd met grote hoeveelheden stinkend bloed. Een stuk ijzerdaad en een houtje volstaan.

Die anekdote is nog maar het randje van deze draaikolk van een documentaire, die je meesleurt naar wellicht de meest cynische visie op vrijheid die ooit in een film is verwoord. De vrijheid om je medemens te vermoorden. Om dat ongestraft te doen, om er openlijk over te vertellen en er zelfs dan nog van te profiteren. Het kan in het Indonesië van nu, waar God, aldus een opgeluchte tv-presentatrice, nog altijd niet van communisten houdt. “Relax and Rolex”, verwoordt een voormalig communistenslager zijn huidige leventje, terwijl hij een golfballetje slaat op hole negen. Een ander showt trots zijn Swarovksi-kitsch en een derde vertelt breeduit hoe hij als toekomstig parlementslid winkeliers zal kunnen afpersen. Tegelijk kun je niet anders dan lachen als je hem, tijdens zijn PR-campagne, ziet klungelen met een megafoon. Een lach die overigens snel vergaat. Het zal vooral lastig zijn om tijdens het kijken van ‘The Act of Killing’ onbehaaglijke gedachten buiten de deur te houden. Bestaat er wel zoiets als een geweten? Heb ik me voor de gek laten houden met de boodschap dat misdaad niet loont? Anwar Congo geeft op het eind een misselijkmakend, maar mogelijk ook hoopgevend houvast voor de beantwoording van dergelijke vragen.

‘The Act of Killing’ is een onmisbare documentaire. Hoeveel weerzin de hoofdpersonen ook oproepen, het feit dat zij in alle vrijheid hun verhaal kunnen doen en willen doen (zonder plichtmatig berouw) is zelden vertoond. Ook de anonieme ‘monsters’ uit gebieden als Srebrenica, Darfur, Rwanda krijgen met ‘The Act of Killing’ in zekere zin een stem en een gezicht. Het is bepaald geen prettige gedachte, maar hier wordt onthuld wat ze werkelijk zijn: gewoon mensen. Zij het met, vanuit bepaald perspectief, een kronkel in hun brein. Een kronkel waarvan machthebbers overal ter wereld, zo bewijst ook de recente geschiedenis, nog altijd graag gebruik maken.

Martijn Laman

Waardering: 4

Bioscooprelease: 23 mei 2013
DVD-release: 19 november 2013