The Look of Silence (2014)

Regie: Joshua Oppenheimer | 98 minuten | documentaire

Stel je voor dat Duitsland de Tweede Wereldoorlog niet verloren zou hebben. En stel je Europa voor 50 jaar later: de situatie is genormaliseerd, de holocaust en het militaire geweld zijn beëindigd; de beulen en collaborateurs lopen vrij rond als trotse en gerespecteerde leden van de samenleving. Een bizar en vooral macaber idee, maar in Indonesië is dit de realiteit: de verantwoordelijken voor de massale slachting van ruim één miljoen vermeende communisten in 1965 en 1966 worden niet gezien als de slechteriken, maar als helden die de natie hebben beschermd tegen het communistische gevaar. Na de coup onder leiding van generaal Suharto organiseerde het leger lokale paramilitaire eenheden, die onder andere bestonden uit misdadigers, om in strak georganiseerde en door het leger ondersteunde massa-executies iedereen met mogelijk een verdachte politieke voorkeur uit te moorden. Hoewel deze geweldsexplosie vijftig jaar geleden afspeelde, is er nog steeds sprake van een stille terreur. Nog steeds kan een arbeider die zich beklaagt om zijn werkomstandigheden van communistische sympathieën worden beschuldigd en in de handen van knokploegen vallen.

Regisseur Joshua Oppenheimer stuitte in 2003, tijdens het filmen van ‘The Globalisation Tapes’ (2003), op het fenomeen van de Indonesische beulen die vol trots verhalen ophaalden over hun moordpartijen en ook bereid waren deze te vertellen voor de camera. In de daarop volgende jaren reisde Oppenheimer door Indonesië om zoveel mogelijk van deze moordenaars te interviewen. Dit resulteerde in de documentaire ‘The Act of Killing’ (2012) die de gebeurtenissen van 1965/66 beziet vanuit het perspectief van diegenen die verantwoordelijk waren voor de executies. Ook kwam Oppenheimer op het spoor van de familie van één van de slachtoffers wiens naam, Ramli, hij vaak voorbij hoorde komen. De ouders en in het bijzonder de jongere broer van Ramli, Adi, zijn de hoofdrolspelers in ‘The Look of Silence’ (2014) en daarmee verlegt Oppenheimer het perspectief van de daders naar de nabestaanden van de slachtoffers.

Oppenheimers ‘The Look of Silence’ is visueel oogstrelend, maar minimalistisch qua vorm en opbouw. We zien Adi naar de beelden van de moordenaars kijken die opscheppen over hun moordpartijen en we zien Adi in gesprek gaan met enkele van de beulen. Het is een documentaire die niet veel moeite lijkt te willen doen om de boodschap over te brengen, maar wat Oppenheimer wilt vertellen komt keihard aan. Adi confronteert de moordenaars met het feit dat hij de broer is van één van de slachtoffers, hij probeert daarmee door die onvoorstelbare grootspraak en het schijnbare gemak waarmee de moordenaars ongegeneerd over hun slachtpartijen spreken heen te prikken en hun te dwingen de slachtoffers als mensen te zien. Het resulteert in ongemakkelijke scènes waarin de blikken van Adi en die van de moordenaars voor zich spreken. Wanneer, na het gebral over afgehakte ledematen, van de beulen iets anders wordt verwacht dan het verheerlijken van hun misdaden, wordt het bijzonder stil aan hun kant. Uiteindelijk vallen zij terug op het uiten van beschuldigingen en dreigementen.

Joshua Oppenheimer schetst een beklemmende wereld waarin de nabestaanden van de slachtoffers in de schaduw leven van de moordenaars van hun familieleden. Het gelijk is aan de zijde van de overwinnaars en in Indonesië hebben de beulen gewonnen. Voor de pijn van de nabestaanden is geen ruimte. De kinderen van Adi zijn zich nog niet bewust van dit onrecht, maar Oppenheimer gebruikt een gesprek tussen hen als verwijzing naar deze onuitgesproken pijn. Het zusje vertelt aan haar broer dat haar tand met wortel en al is getrokken terwijl deze nog stevig vast zat. Het kan niet anders of het moet bijzonder naar voor haar zijn geweest. De broer informeert slechts met een halfslachtig ‘en?’, waarop het zusje na een pauze antwoordt met ‘en wat?’. De pijn wordt niet besproken, het blijft verborgen achter het beeld van de stilte.

Alberto Ciaccio

Waardering: 5

Bioscooprelease: 2 april 2015