War Games and the Man Who Stopped Them-Gry wojenne (2009)

Regie: Dariusz Jablonski | 119 minuten | documentaire

Het verhaal van spion Ryszard Kuklinski spreekt zeer tot de verbeelding, niet in laatste plaats door de ethische vragen die filmmaker Jablonski stelt aan zichzelf en de kijker. Wat zou ik hebben gedaan in een vergelijkbare situatie? Zou ik mijn veilige gezinssituatie in gevaar brengen voor ‘the greater good’? Ook de geïnterviewde CIA-agenten weten zo gauw geen antwoord op deze confronterende vragen. Door het zien van de – recent geworden – weduwe van Kuklinski, is het soms moeilijk te geloven dat het het allemaal waard is geweest. De verbitterde vrouw heeft ontzettend veel moeten doorstaan en zag binnen een jaar tijd zowel haar man als haar twee zonen overlijden (hierover wordt voorzichtig de suggestie gewekt dat het geen toeval is geweest, hoewel er geen uitsluitsel geboden wordt). Tegelijkertijd is het moeilijk voor te stellen wat er misschien gebeurd zou zijn als Kuklinski níet had gedaan wat hij deed. Als er nooit iemand als hij zou zijn opgestaan, zou Europa zoals we het nu kennen, misschien niet hebben bestaan. In dit perspectief is er geen twijfel mogelijk over de baten van Kuklinski’s acties.

Hoe interessant het verhaal van Kuklinski in historisch en menselijk opzicht is, zo droog is een groot deel van de getoonde beelden. Tientallen hoogbejaarde mannen (en een enkele vrouw) in close-up geïnterviewd – in donkere werkkamers, met deuren en ramen gesloten – vormen nu eenmaal niet de aantrekkelijkste beelden die een filmmaker, hoe oprecht ook, kan neerzetten. Hoewel de zogenaamde talking heads veel toevoegen aan het verhaal; zelfs een groot deel van de informatie verzorgen, maken ze de film er niet spannender op. Waarschijnlijk zag Jablonski dit zelf ook in en besloot hij daarom de interviews af te wisselen met graphics uit een fictief computerspel, een soort digitaal Risk voor gevorderden, met slechts twee partijen: de landen van het Warschaupact aan de oostkant versus de lidstaten van de NAVO aan het westen. Een zwoele vrouwenstem vertelt hoeveel legers er nog zijn aan beide kanten; hoe de verhoudingen staan en een enorme kaart met 3D-elementen toont de mogelijke strategische zetten voor beide partijen. Deze beelden bieden een originele afwisseling op de rest van de documentaire en tonen op confronterende wijze hoe de verhoudingen op scherp stonden en wat er had kúnnen gebeuren. Toch kunnen ze de film niet helemaal redden. Beter had Jablonski een keus gemaakt en wellicht sommige delen achterwege gelaten. Want naast de enorme hoeveelheid pratende mannen toont hij ook zijn eigen zoektocht naar Kuklinski die hem zowel door Europa als de Verenigde Staten leidt; Kuklinski’s jaren als kolonel; het begin van zijn dubbelleven als spion en later als balling in de Verenigde Staten. Het politieke en militaire spel dat de Koude Oorlog was probeert Jablonski daarnaast zo genuanceerd mogelijk uiteen te zetten, terwijl hij bovendien toont hoe de verhoudingen veranderd zijn in de afgelopen twintig jaar. Vooral in die laatste periode moet het leven voor (de familie) Kuklinki enorm pijnlijk geweest zijn: verbannen uit thuisland Polen, daar zelfs het doodvonnis tegen zich horen uitspreken (dat pas in 1998 werd opgeheven) en ‘gevangen’ in een land dat hen weliswaar in eerste instantie opvang had geboden, maar geen vuile handen wilde krijgen door openlijk de verdediging van Kuklinski op zich te nemen: kortom een roemloze herfst in het leven van een verzetsheld.
Het verhaal is sterk genoeg om te blijven hangen in gedachten, maar de film zélf is dat helaas niet en daar ligt net het verschil tussen een prima reportage en een werkelijk goede documentaire.

Ruby Sanders