A River Below (2017)

Regie: Mark Grieco | 86 minuten | documentaire | Met: Richard Rasmussen, Fernando Trujillo

De orinocodolfijn of boto (Inia geoffrensis) is een bijzonder wezen. Het is een rivierdolfijn die alleen voorkomt in de Amazone en enkele van haar zijrivieren. Het is, net als zo’n beetje alle walvisachtigen, een bijzonder intelligent dier. De dolfijn is ook het middelpunt van diverse Indiaanse legendes. Zo zouden de zoogdieren prachtig kunnen zingen en zelfs over het vermogen beschikken om te veranderen in bloedmooie vrouwen. Die feeërieke verschijningen zouden een onweerstaanbare aantrekkingskracht hebben op vissers die het Amazonegebied bevaren. Maar de orinocodolfijn is ook een soort die, vooral door toedoen van de mens, steeds zeldzamer wordt.

De illegale jacht op boto’s is het thema dat centraal staat in ‘A River Below’. Dat wordt al duidelijk in het eerste shot, waarin we kort zien hoe een groepje vissers in het nachtelijk duister een exemplaar probeert te vangen. Het contrast met de daaropvolgende scène, waarin we het Amazonegebied vanuit vogelvluchtperspectief zien en vervolgens vliegensvlug naar beneden duiken om onder water kennis te maken met de dolfijnen, kan bijna niet groter zijn. Juist deze intieme kennismaking met de speelse en vriendelijke boto’s, maakt hun lot nog schokkender. De dieren worden namelijk niet gedood als voedselbron voor zelfvoorzienende indianenstammen, maar louter afgeslacht en vervolgens aan stukken gesneden om als aas te dienen voor een commercieel interessante vissoort die in het Amazonegebied bekendstaat als piracatinga of mota (een type meerval). De vissers fabriceren een vangkooi in het water en gebruiken het dolfijnenvlees om de vissen naar die val te lokken.

De film focust zich vooral op de inspanningen van twee natuurbeschermers, de Colombiaanse bioloog Fernando Trujillo en de Braziliaanse National Geographic-presentator Richard Rasmussen, een kleurrijk personage dat qua capriolen en stijl een Zuid-Amerikaanse evenknie lijkt van wijlen Steve Irwin. Beide mannen hebben de bescherming van de orinocodolfijn (en zijn leefgebied) tot een prominent levensdoel verheven, maar houden er een compleet andere werkwijze op na. De charismatische Rasmussen is in eigen land een populaire tv-persoonlijkheid die graag het avontuur opzoekt en zowel gevaarlijke als ongevaarlijke dieren van dichtbij opzoekt. Middels spectaculaire shots vraagt hij aandacht voor hun bescherming en leefwijze. Trujillo is de meer ingetogen veldbioloog die vooral wetenschappelijke artikelen schrijft. Op die manier vraagt hij aandacht voor de gevaarlijk hoge kwikniveaus (kwik is een giftig bijproduct van mijnactiviteiten) die in de dolfijnen, vissen en wateren van de Amazone worden aangetroffen.

Over een ding zijn beide mannen het wel eens: televisie is hét medium bij uitstek om nijpende milieuproblemen en het wrede lot dat veel orinocodolfijnen treft onder de aandacht van het grote publiek te brengen. Rasmussen tilt het aloude adagium ‘een beeld zegt meer dan duizend woorden’ naar een extreem niveau als hij samen met enkele vissers de rivier optrekt om een boto te vangen. De confronterende video, waaruit ook het openingsfragment van ‘A River below’ afkomstig is, toont hoe een orinicodolfijn geharpoeneerd, verdronken en aan stukken gesneden wordt. Tot overmaat van ramp is het gedode dier ook nog een zwanger vrouwtje. De beelden waarop een dood jong tevoorschijn komt uit het inmiddels grotendeels gefileerde lichaam van de moeder zullen zeker niet gemakkelijk te verteren zijn voor rechtgeaarde dierenliefhebbers. Hoewel veel mensen vinden dat de actie van Rasmussen (die overigens de tranen in de ogen heeft staan als hij verhaalt over de expeditie) moreel verwerpelijk is, zien we wel dat de beelden ertoe leiden dat het vissen op mota in de ban wordt gedaan. Het maken van de video is volgens Rasmussen dan ook een offer voor een hoger doel. Desondanks wordt hij getrakteerd op veel kritiek en zelfs doodsbedreigingen, een lot dat ook Trujillo treft als hij in een televisie-item wijst op de gevaren die de kwikvervuiling van de Amazone met zich meebrengt.

Het valt vooral op dat ‘A River Below’ een erg genuanceerde documentaire is. De film heeft oog voor alle kanten van een complexe kwestie. De beide activisten komen uitgebreid aan het woord, maar ook de vissers mogen hun zegje doen. Zij suggereren zelfs dat Rasmussen hen misleid heeft en geld heeft geboden voor het vangen van een rivierdolfijn. Dit blijkt later deels een misverstand te zijn. Toch, het feit dat de vissers die opduiken in de video na het vertonen van de beelden door veel mensen uit hun omgeving als paria’s worden behandeld en uiteindelijk zonder inkomsten komen te zitten als de piracatinga-visserij wordt verboden, geeft wel aan dat we hier met een complex probleem te maken hebben. Extra schokkend is dat de vissers vooral pionnen van grotere marktspelers zijn. Dat blijkt ook wel als ze vertellen dat ze zomaar vermoord kunnen worden als de ‘grote bazen’ erachter komen wie voor lopende camera’s openheid heeft gegeven over de illegale dolfijnenjacht. Trujillo vat het kernprobleem samen als hij stelt dat belangrijke beslissingen vaak worden genomen door ‘machtige minderheden die weinig oog hebben voor het algemeen welzijn’. De vissers zijn in zekere zin dan ook slachtoffers of werktuigen van de gehaktmolen die het grootkapitaal heet. De les die hieruit getrokken kan worden: het deconstrueren van kwalijke machtsverhoudingen en praktijken is niet altijd gebaat bij een simpele demonisering van de kleinere spelers binnen het grotere geheel.

Cinematografisch is ‘A River Below’ dik in orde. Gewichtige ethische en morele dilemma’s worden afgewisseld met prachtige luchtbeelden van de Amazone, een machtige rivier die als een reusachtige anaconda door de ontelbare hectaren aan altijdgroene jungle kronkelt. Ook de onderwaterbeelden van de orinocodolfijnen, fascinerende dieren die als elegante schimmen door het troebele en bruinrode Amazonewater glijden, zijn een lust voor het oog.

‘A River Below’ is een enorm relevante film. De prent brengt niet alleen het lot van een bedreigde diersoort voor het voetlicht, maar toont ook eerlijk en vol grijstinten de goede en slechte kanten van modern media-activisme. De makers waken er te allen tijde voor om expliciet partij te kiezen en laten de kijker vrij om zelf een waardeoordeel over het getoonde te vellen. Is de film van Rasmussen bijvoorbeeld een opportunistisch stukje sensatiezucht of een uit oprechte motieven geboren en noodzakelijke actie om een walgelijke praktijk uit te bannen? En is de man zelf een natuurbeschermende held, roekeloze sensatiezoeker of moreel ambigue figuur? ‘A River Below’ geeft je de vrijheid om dat grotendeels zelf te bepalen.

Frank Heinen

Waardering: 4.5

‘A River Below’ is in december 2017 te zien in filmtheaters door het hele land in het kader van Movies That Matter on tour en is ook te zien via PICL.