Alexandra – Aleksandra (2007)

Regie: Aleksandr Sokurov | 95 minuten | drama | Acteurs: Galina Vishnevskaya, Vasili Shevtsov, Raisa Gichaeva, Evgeni Tkachuk, Andrei Bogdanov, Rustam Shakhgireyev, Alexei Neimyshev, Alexander Aleshkin, Alexander Peredkov, Alexander Udaltsov, Maxim Fomin, Konstantin Gaiduk, Sergei Makarov, Valentin Kuznetsov, Vladimir Studenovsky

‘Alexandra’ is een oorlogsfilm waarin geen schot wordt gelost. Regisseur Sokurov gaat in zijn films de politiek bepaald niet uit de weg, met bijvoorbeeld Hitler in ‘Moloch’ en Hirohito in ‘The Sun’. Sokurov verwierf onder het grote publiek bekendheid met zijn grootse epos ‘Russian Ark’ dat in één lang shot werd opgenomen.

‘Alexandra’ werd op locatie opgenomen in een Russisch legerkamp nabij de Tsjetsjeense hoofdstad Grozny. Alhoewel het Tsjetsjeense conflict niet wordt genoemd is het duidelijk dat het daar wel over gaat. Sokurov plaatst de film echter in een breder perspectief, oorlog in zijn algemeenheid en de waanzin, de gruwelen en de zinloosheid daarvan. De film is geschoten in een prachtige sepiakleur, hetgeen de toonzetting van film en verhaal nog extra accentueert. We volgen in het verhaal Alexandra Nikolaevna, een oude Russische vrouw, die haar kleinzoon bezoekt. Deze is officier in het Russische leger, dat vecht tegen de Tsjetsjeense opstandelingen. De rol van Alexandra wordt gespeeld door de 81-jarige Galina Visjneskaja,  beroemd operazangeres en weduwe van de bekende cellist Mstislav Rostropovitsj. Haar vertolking is magnifiek. Zij draagt de film met uiterst ingetogen en tegelijkertijd krachtig en overtuigend spel. Alexandra heeft haar kleinzoon al jaren niet meer gezien en verlangt naar hem. Zij verblijft in het legerkamp dat volledig is afgeschermd van de lokale bevolking die de Russische bezetters haten. Als fragiele en broze oude vrouw contrasteert Alexandra sterk met de militairen en het zware militaire materieel, de tanks, de wapens, kortom de gehele vernietigingsmachine die daar is gevestigd.

Op fraaie wijze wordt uitgewerkt hoe de zorgzaamheid van de oma voor het welzijn van haar kleinzoon  en zijn ongewassen en versleten kleding in schril contrast staat met de opdracht die de soldaten daar hebben. Zij bestrijden de opstandelingen en vrijheidsstrijders en er vallen veel doden, ook onder de burgers. Sokurov toont dat deze soldaten vaak nog uiterst jonge jongens zijn, die daar hun dienstplicht doorbrengen en zelf in feite ook slachtoffer zijn in dit politieke conflict. Ook Alexandra’s kleinzoon heeft inmiddels veel mensen gedood. De omstandigheden waaronder deze soldaten moeten leven en het sterk verouderde materieel dat zij gebruiken verbaast en schokt Alexandra. De gesprekken die Alexandra met haar kleinzoon en de andere soldaten voert zijn in magnifieke, bijkans filosofisch getinte, dialogen weergegeven. De toon van al het ongemak over het leven dat zij zijn gaan leiden, de ontmenselijking die zij hebben ondergaan en hun totale verwording is subliem in het verhaal ingebed. Het verhaal wordt bijna geheel door de ogen van Alexandra verteld, wij volgen haar op haar wandelingen door het legerkamp en haar gesprekken met de soldaten. Daarbij doen zich ontroerende momenten voor. De soldaten blijken niet alleen die vechtmachines te zijn, maar antwoorden op haar bijna naïef onschuldige vragen door hun zielenroerselen bloot te geven.

Alexandra is zelf op een leeftijd gekomen waarbij zij het einde van haar leven als een natuurlijk en naderend verschijnsel beschouwt. Zij toont geen vrees bij haar wandelingen door het kamp. Zij bezoekt onbevangen in haar eentje de plaatselijke markt, waar de Russische soldaten alleen zwaargewapend in groepjes naar toe durven. Het verhaal krijgt dan een warme menselijke kant. Haar onbevangenheid in de benadering van de Tsetsjenen brengt haar in contact met enkele vrouwen die op de markt nog wat spulletjes moeten verkopen om te kunnen overleven.  Zij krijgt van hen te eten en wordt uitgenodigd in hun huis. Sokurov laat de verwoestingen zien die de oorlog in de stad heeft veroorzaakt. De leefomstandigheden zijn verschrikkelijk. Deze vrouwen hebben allen familieleden verloren bij de gevechten. Niet alleen de stad waar zij wonen is verwoest, maar ook hun hele leven. Alexandra is echter niet de vijand die zij normaliter zonder mededogen bestrijden.

Sokurov past hier een mooie wending in het verhaal in. De menselijke maat blijft bestaan, ondanks de gelijktijdige gruwelijkheden die plaatsvinden. Bij terugkeer in het kamp spreekt zij met haar kleinzoon over deze ontmoeting. Het politieke conflict wordt hierdoor geenszins minder, het leger blijft zijn opdrachten uitvoeren, de verblijfsomstandigheden worden er niet anders door. Dat soldaten toch ook mensen blijven met menselijke gevoelens, wordt prachtig visueel uitgewerkt in scènes waarbij kleinzoon Denis het haar van zijn oma vlecht en waarin soldaten de tafel voor Alexandra dekken of heel voorzichtig en teder haar hand aanraken. De overpeinzingen van Alexandra, de ontmoetingen met de andere vrouwen en die tedere momenten zijn ook het hoopgevende in deze film.  De film gaat over de gevolgen van oorlog, maar kent geen gevechtshandelingen. ‘Alexandra’ is vooral bespiegelend van aard en in deze opzet geschikt voor een breed publiek. Dat er hoop blijft, is fraai uitgewerkt. Een prachtige, zich langzaam ontwikkelende film met magistraal camerawerk en sterk ondersteund door muziek van Andrej Sigle. De film is in fraaie monochrome tinten opgenomen, het spel van Galina Visjneskaja is een openbaring. Absolute aanrader.

Rob Veerman

Waardering: 4

Bioscooprelease: 13 maart 2008