Als de nacht maar niet valt (2023)

Regie: Marc Schmidt | 84 minuten | documentaire

Er is angst dat de inzet van big data een groot gevaar is voor de privacy en de vrijheid van het individu. Maar in de praktijk maakt bijna iedereen gebruik van datatechnologie en inmiddels zet ook de medische wetenschap het in om de mens mentaal vooruit te helpen. ‘Als de nacht maar niet valt’ van filmmaker Marc Schmidt laat zien hoe en springt tussen de Noorse kinderen Ylva en Ferdinand die aan de hand van data preventief geholpen worden bij verschillende angsten, de Nederlandse Maarten die een app kreeg om beter om te kunnen gaan met zijn psychoses, en de nieuwe wijk Lake Nona in Florida waar een big data-bedrijf de populatie tot op hartslagniveau volgt op het gebied van gezondheid en levensstijl (en corrigeert waar het nodig acht).

Voor de hoofdpersonen is de scheidslijn tussen de data-gevoede behandelingen en de niet-klinische omgeving heel dun. De patiënten worden onophoudelijk gemonitord, want volgens de pioniers van het gebruik van datatechnologie in de gezondheidszorg valt er nog veel te winnen. De behandelaars hopen de wetenschappelijke formule te kraken voor goede preventie, door de Noorse dokteren van Ylva en Ferdinand vroege interventies genoemd, en niet zozeer voor genezen want dan is het eigenlijk al te laat. Sterker nog, volgens het databedrijf dat de wijk Lake Nona beheert, ligt de sleutel tot geluk in de constante datasurveillance van hartslag tot aan glimlach. Alles kan gemeten worden en zo uiteindelijk verbeterd. Maar wat vinden de bewoners zelf? Op dit punt speurt de camera van filmmaker Schmidt in het rondte, in het mysterieuze gebied tussen mens en technologie.

Hoewel Schmidt geen openlijke kritiek, veel meer observeert dan oordeelt, levert op de terugkerende trend van objectivering in de geestelijke gezondheid – waarin privacy nu echt obsoleet lijkt –, zet hij toch aan de hand van bepaalde keuzes vraagtekens bij deze wetenschappelijke benadering, waarin het onderzoek vaak belangrijker lijkt dan het contact met de patiënt, de mens erachter. Daarnaast lijkt de woonwijk op big data in Florida verdacht veel op de bekritiseerde Chinese staatssurveillance via talloze camera’s en een sociaalpuntensysteem.​

De Franse filosoof Michel Foucault had gesmuld van de nieuwe technologische speeltuin waarin de zoektocht naar controle over wat normaal en abnormaal tot onmetelijk ver achter de komma wordt doorgevoerd. Wel proberen de wetenschappers in de documentairefilm met supercomputers en A.I te definiëren wat normaal is, en niet zozeer abnormaal. Niettemin zit je nog steeds met dezelfde tegenstelling, een mogelijk bezwaarlijk binaire (0 of 1) – denken over zeer complexe wezens. En alsnog lijkt dit wetenschappelijk denken in de geneeskunde voornamelijk gericht op controle en orde houden tegen alles wat buiten de band kan springen, de waanzin uitlokt of zelfs enigszins koestert. Dit laatste weet patiënt Maarten nog het sterkst te verwoorden: “De psychoses waren een ware hel, maar ergens voel ik ook dat ik daarin óók mijzelf was”.

Ondanks dat Schmidts film soms focus ontbeert, levert het intuïtief aanvoelende onderzoek interessante bespiegelingen, ogenschijnlijke tegenstellingen en enkele uitzonderlijke observaties op. En af en toe wringt er ook iets. Want is de camera van Schmidt, zoals bij de Noorse Ferdinand die maar moeilijk in slaap kan komen, ook niet een onaangename binnendringer? Toch ontwijkt de filmmaker ook veel ethische valkuilen omdat hij de documentairefilm een kunstige draai geeft met de poëtische voice-over en de visualisaties van data die eeuwigdurende kronkels in tijd en ruimte maken. Al met al maken de innemende terzijdes met de hoofdpersonen het geheel af. En ja, dat is vast vooral intuïtief tot stand gekomen, de lens juist gericht op het afwijkende, het abnormale eren en in die zin een terechte plek geven, en dat is met geen data technologie vast te leggen of te voorspellen, toch?

Roy van Landschoot

Waardering: 4

Speciale vertoning: Nederlands Film Festival 2023
Bioscooprelease: 28 september 2023