Amigo Secreto (2022)

Regie: Maria Ramos | 100 minuten | documentaire

Wat als de Nederlandse minister-president legertanks Den Haag laat binnenrijden omdat deze het oneens is een mogelijke verandering van het kiesrechtsysteem door de Eerste Kamer? In Brazilië doet de internationaal vermaarde president Jair Bolsonaro onbeschaamd aan dit soort publiek machtsvertoon. Het is een moment waarop de autoriteit en legitimiteit van een democratische rechtsstaat zonder pardon wordt ondermijnd. Sinds enkele jaren bestuderen Carla Jimenez en Regiane Oliveira van de krant El País en Leandro Demori van The Intercept Brasil een anticorruptie-onderzoek onder leiding van rechter Sérgio Moro en het Braziliaans openbaar ministerie, genaamd Operatie Wasstraat. Tijdens deze operatie heeft rechter Moro onder meer ex-president Luiz Inácio Lula da Silva (2003 – 2010) tot een gevangenisstraf veroordeeld voor het aannemen van steekpenningen van nationaal oliebedrijf Petrobas. Echter een ‘geheime vriend’ heeft privéberichten tussen Moro en openbaar aanklagers ten tijde van Operatie Wasstraat gelekt waaruit blijkt dat het proces tegen Lula niet helemaal in de haak was.

Volgens de onderzoeksjournalisten, in het van woorden overvloeiende ‘Amigo Secreto’ van documentairemaakster Maria Ramos, kwam de veroordeling van Lula eerder op politieke gronden van de grond dan aan de hand van rechtmatig bewijs van daadwerkelijke corruptie. Door de veroordeling kon Lula bovendien in 2017 (nadat Dilma Rousseff was afgetreden) niet aan nieuwe verkiezingen deelnemen waarin hij het onder andere zou opnemen tegen Jair Bolsonaro. De journalisten menen daarom dat de jacht op corruptie een doel op zich werd bij Operatie Wasstraat en ook nog eens een weinig verhulde rechtse staatsgreep betrof. Zo gebruikten rechts georiënteerde groepen binnen de overheid het democratische rechtssysteem als politiek middel om ideologische tegenstanders, met name op de linkerflank, voortijdig uit te schakelen. De staatsgreep bleek dus geen oorlog met soldaten maar eentje met juristen.

De documentaire van Ramos schetst een slagveld, haast actieve oorlog, tussen democratische en antidemocratische krachten in Brazilië en de vergaande uitholling van het democratisch bestel via zijn eigen wetten is nog het opzienbarendst. Eén van de meest alarmerende pratende hoofden hierover verwijst naar het nazisme in de jaren dertig en reflecteert op de verandering in het naoorlogse denken over de parlementaire democratie in relatie tot wat er heden ten dage in Brazilië gebeurt op het hoogste politieke niveau. Voor de juiste werking van de rechtsstaat moet er een rotsvast geloof zijn in de gemene deler tussen de grote rivalen van links tot en aan rechts: de liberale democratie. Als één van partijen de humanistische grondslag van deze staatsvorm niet erkent als grote waarde dan wel accepteert, en daarentegen ondermijnt, dan is de vrijheid en bescherming die het kan bieden in groot gevaar. De expert noemt geen namen maar in de documentaire is het duidelijk van welke kant de storm komt.

Tegen het einde toont de Braziliaans-Nederlandse regisseur Ramos een grote menigte in de ban van Bolsonaro die zijn vier campagnespeerpunten in het publiek smijt: vrijheid, marktkapitalisme, anti-pers en eigen wapenbezit. De bijeengekomen massa reageert extatisch. Dit alles is schimmig met smartphones in beeld gebracht onder een onheilspellende muziek wat de verontrusting rond een ophitsende speech slechts versterkt. De regiekeuze is te verdedigen, echter welke parallellen trek je hier nu eenmaal? Welke suggestie maakt zich meester van een ogenschijnlijk neutraal gericht journalistiek monnikenwerk? Net als het fictieve ‘New Order’ (Michel Franco, 2020), over de instorting van de Mexicaanse klassensamenleving, heeft ‘Amigo secreto’ een samenzweerderig toontje, op het paranoïde af. Het bespreekt boeiende en complexe materie maar draagt ook bij aan argwaan en hitst het wellicht eerder vetes tussen linkse en rechtse internettrollen op dan dat het de zaken van een afstandje bekoeld.

Als een bijna onuitgenodigd tussendoortje passeert het zelflerend vermogen van de journalistiek nog even de revue: het onderzoek van El País en The Intercept toont ook dat de media zich lieten meeslepen met Operatie Wasstraat door klakkeloos de berichtgeving van het OM over corruptie in de hoogste politieke kringen over te nemen en te verspreiden. De vierde macht in de democratie heeft toen te weinig als bewaker van de waarheidsvinding gefunctioneerd, eerder als geile neef voor de laatste scoops die lekker scoren op de vrijetijdsmarkt. Een vraag dan voor Ramos: wie is toch de geheime vriend, de mysterieuze bron van de whatsappjes tussen Moro en zijn collega’s? Die lijkt wel even verholen als deep throat van het Watergate – schandaal.

Met alle goede bedoelingen is ‘Amigo secreto’ Nederland binnen gehengeld en is het geschikt voor mensen met bovenmatige interesse in de Braziliaanse politiek dan wel hoe een rechtssysteem een wapen kan zijn tegen de fundamenten van de eigen democratie. Een aantal kanttekeningen zijn echter op hun plaats. Het kijkt naar hoe drommen Brazilianen achter Bolsonaro aanlopen en negeert het waarom. Des te meer relevant wanneer het lijkt dat je op de hand bent van de andere kant van het politieke spectrum. Dan was zeker ook interessant geweest om te vragen wat de motivaties van de mensen rond Bolsonaro zijn – juist de vraag over het nazisme waar de wereld na de Tweede Wereldoorlog in het reine mee moest komen. Ook moet je tegen pratende hoofden kunnen want daarvoor wint deze film de zilveren medaille vlinderslag. Boven alles doet de regisseur weinig concessies aan de complexiteit van iets dat een vrij specifiek Braziliaanse aangelegenheid is. Niettemin kan ook Nederland in een soortgelijke populistische fnuik lopen met verstrekkende gevolgen voor land, natuur en burgers. Aldus geeft het legitieme, nochtans tamelijk vernauwde, inzichten.

Roy van Landschoot

Waardering: 3.5

Bioscooprelease: 22 september 2022