An Autumn Afternoon – Sanma no aji (1962)

Regie: Yasujirô Ozu | 112 minuten | drama | Acteurs: Chishû Ryû, Shima Iwashita, Keiji Sada, Mariko Okada, Teruo Yoshida, Noriko Maki, Shin’ichirô Mikami, Nobuo Nakamura, Eijirô Tôno, Kuniko Miyake, Kyôko Kishida, Michiyo Tamaki

‘An Autumn Afternoon’ is een passende zwanenzang voor meesterfilmer Yasujirô Ozu. In deze film zijn vrijwel al zijn (favoriete) thema’s van zijn hele oeuvre verwerkt, met verschillende verdiepingen, uitbreidingen en variaties hierop, en met een interessante parallel of in ieder geval resonantie met zijn eigen solitaire leven. Het is een film die, zoals wel vaker het geval is bij het werk van Ozu, verraderlijk makkelijk wegkijkt, als een aardige maar simpele (?) blik op families en vrienden, maar die tijdens het kijken en nadere beschouwing van de losse scènes steeds rijker wordt. Er dienen zich dan allerlei parallellen en filosofische, ontroerende lagen aan, waarbij elk schijnbaar triviaal moment in dienst staat van het grotere verhaal.

Weer staat hier, net als in ‘Late Spring’ en ‘Late Autumn’, de hechte, wederzijds zorgzame relatie tussen een alleenstaande ouder en een kind centraal, en de problematiek rondom het loslaten van het kind en de angst van het tegemoet zien van een (potentieel) eenzaam en ongelukkig leven. In dit geval gaat het wat minder om het voor het kind onkuise idee van hertrouwen van de ouder (als weduwe of weduwnaar), en meer om de gevoelswereld van de ouder die zijn gezin langzaam uit elkaar ziet vallen, zichzelf feitelijk moet wegcijferen en de jeugd de ruimte en het geluk moet gunnen. Maar er wordt nog veel meer belicht in de film.

De rol van de vader – en weduwnaar – Shuhei Hirayama wordt gespeeld door vaste Ozu-acteur (hij zat in 52 van zijn 54 films) Chishû Ryû, met zijn charismatische, sympathieke uitstraling de ideale man om de kijker op een persoonlijke reis mee te nemen en betrokkenheid te creëren bij zijn lot. Wanneer hij met een stel oude vrienden bij elkaar komt voor een reünie, en ook zijn oude leraar ontmoet, die er slecht aan toe is, worden zijn ogen geopend. De man in kwestie is namelijk ook weduwnaar en heeft nooit zijn dochter willen uithuwelijken, waardoor deze nu als oude vrijster nog bij hem inwoont. Wanneer de leraar tijdens de reünie dronken wordt en Hirayama hem thuisbrengt is hij er persoonlijk getuige van hoe betreurenswaardig zo’n situatie kan zijn. De leraar blijkt namelijk regelmatig dronken te zijn, en de dochter heeft het er duidelijk moeilijk mee. Ze lijkt haar levenslust volkomen te zijn verloren en is inmiddels, nu ze haar beste jaren achter zich heeft liggen, een weinig aantrekkelijke partij voor uithuwelijking. Voor Hirayama, die zijn dochter Michiko liever ook nog even bij zich houdt – hoewel zij, met haar vierentwintig jaar, een goede leeftijd heeft om uitgehuwelijkt te worden – en daarbij zelf ook niet vies is van een borrel, is dit een soort profetisch schrikbeeld. Misschien is de tijd dan toch aangebroken om haar los te laten.

Het zal alleen nog wel even aanpassen worden als Michiko het huis verlaat. Zij houdt het huishouden namelijk zo’n beetje draaiende. En de verwende, nog inwonende zoon Kazuo (Shin’ichirô Mikami) steekt nu in ieder geval geen hand uit. Hij moet zelfs aan Michiko vragen waar een grijze broek ligt die hij aan wil doen. Zij is gelukkig, ondanks haar centrale rol in het huishouden, geen voetveeg. ‘Hij ligt in je kast, pak hem zelf maar!’ Deze mondigheid en zelfstandigheid van de vrouw(en), die we ook al sterk naar voren zagen komen in ‘Late Autumn’, is hier weer prominent aanwezig. In sommige gevallen wordt het verder dan ooit doorgevoerd en kun je bijna spreken van een feministische film. Zo wordt de andere zoon van Hirayama, Koichi (Keiji Sada), die wel buitenshuis woont, feitelijk gedomineerd door zijn vrouw Akiko (Mariko Okada, die in ‘Late Autumn’ al zoveel girl power liet zien). Zij beslist over financiële zaken – zoals wanneer hij een set tweedehands golfclubs wil kopen, maar deze terug moet brengen omdat ze het niet kunnen betalen – en hij houdt zich meer bezig – in een interessante rollenomkering – met het huishouden. Uiteindelijk staat ze toch toe dat Koichi de clubs koopt, maar dan wel in termijnen, en met de duidelijke boodschap dat het haar beslissing is en zij de macht heeft. En meteen hierna zegt ze ook iets voor zichzelf te zullen gaan kopen: een leren handtas. Deze grotere focus op het materiële zaken – ze hebben ook al bij palief gebedeld om geld voor een moderne koelkast – zagen we overigens eerder al in Ozu’s lichtvoetige ‘Good Morning’ (‘Ohayo’).

Ozu lijkt steeds wat verder te willen gaan in het afscheid nemen van oude gebruiken en het plaats maken voor de nieuwe tijd, en de nieuwe jeugd. Maar de restanten van de oude manieren staan hiermee soms op gespannen voet. Zo zijn de ouderen inmiddels zo ver dat bij het uithuwelijken de ouders niet alles hoeven bepalen en vinden ze ook dat de voorkeur uitgaat naar een basis van liefde (in plaats van een goede familie en precies de juiste leeftijd). Maar in het geval van Michiko loopt het, ondanks alle goede intenties, toch nog mis. Want als je als vrouw moet wachten tot de ouders het initiatief nemen voor een huwelijk, of in ieder geval de vrouw (en man) ‘in de markt zetten’ als kandidaat, kan de kans op een huwelijk tussen twee écht verliefde mensen, zomaar voorbijgaan. Erg frustrerend en het lijkt dan ook echt het één of het andere te moeten worden. Een ultieme combinatie tussen oude en nieuwe gewoontes blijkt in de praktijk lastig te realiseren (ook al voelt Ozu ook duidelijk nostalgie en respect voor de tradities).

Onder meer middels een mooie oorlogsmetafoor lijkt Ozu te willen zeggen dat Hirayama zich neer heeft gelegd bij het ter zielen gaan van de oude gebruiken, en misschien wel vindt dat de veranderingen een verbetering vormen. Wanneer Hirayama namelijk een maat uit de oorlog ontmoet en ze in een bar herinneringen ophalen en zich proberen voor te stellen hoe de situatie, cultureel gezien, zou zijn geweest als Japan had gewonnen – blauwogige westerlingen met Japanse kapsels en spelend op Japanse instrumenten – trekken ze de voorzichtige conclusie dat het misschien maar beter is dat ze verloren hebben. Op dezelfde manier heeft de oude garde het ook verloren van de opvattingen van de jeugd, en is het waarschijnlijk maar beter dat het stokje wordt overgenomen.

Ozu wist het zelf niet, maar ‘An Autumn Afternoon’ zou zijn laatste film worden. Een jaar later overleed de filmmaker. Eigenlijk kun je geen toepasselijker eind van zijn filmcarrière bedenken. ‘An Autumn Afternoon’ blikt terug op zijn oeuvre, en trekt zijn thema’s door naar het naar het volgende, logische niveau. Ook de centrale figuur en het melancholische einde van zijn verhaal, waarbij hij vanwege het vertrek van zijn dochter de eenzaamheid moet trotseren, zullen ongetwijfeld overeen komen met Ozu’s eigen zorgen en toekomstbeeld, die pas voor het maken van de film zijn moeder had verloren, met wie hij altijd had samengewoond (zonder te zijn getrouwd). Gelukkig heeft hij niet lang in eenzaamheid hoeven leven. En ook al laat Ozu dan geen nageslacht na aan de wereld, hij zal altijd voort blijven leven door zijn fantastische en tijdloze oeuvre.

Bart Rietvink

Waardering: 4.5

DVD-release: 15 juni 2016 (DVD-box Yasujirô Ozu).