Andrei Rublev (1966)

Regie: Andrei Tarkovsky | 205 minuten | biografie, drama | Acteurs: Anatoliy Solonitsyn, Ian Lapikov, Nikolay Grinko

‘Andrei Rublev’ wordt bijna unaniem geprezen door critici en kijkers over de hele wereld. Door de Guardian wordt ‘Rublev’ ook wel de beste arthousefilm aller tijden genoemd. Of het de beste is, is de vraag, maar de typering ‘arthousefilm’ is te begrijpen. Het trage tempo, de lange takes, de nadruk op ideeën en de losse structuur maken de film niet direct toegankelijk voor een groot publiek. Combineer dit met de erg particuliere achtergrond van de Russische geschiedenis van de vijftiende eeuw, het (voor niet-Russen) onbekende centrale personage Andrei Rublev (Anatoly Solonitsyn) , een iconenschilder, en de speelduur van 3 uur en het is opvallend hoe universeel de film gewaardeerd wordt. Het grote vakmanschap van Tarkovsky heeft hier alles mee te maken.

De schoonheid van veel van de beelden, de elegantie van het camerawerk, maar ook de intrigerende composities en elementen in de shots, die meestal nooit meteen het uiteindelijke doel van de scène of de personages in beeld laten zien, laten de kijker voortdurend zoeken naar betekenis; of simpelweg genieten van de schoonheid op het scherm. Er zit ook in bijna iedere scène wel een veelzeggende emotie verscholen, die je ofwel over je heen kunt laten komen ofwel in een breder kader kunt proberen te plaatsen.

Dit laatste is niet altijd mogelijk. Tenminste, je kunt wel verschillende interpretaties op een scène of hoofdstuk loslaten, maar die kunnen allemaal geldig zijn. Neem het prikkelende begin van de film, Hierin wordt een enorme, primitief ogende heteluchtballon opgetuigd voor een kerk, met vele touwen eraan vast en gefilmd vanuit vele prachtige standpunten, die steeds weer een verrijkende nieuwe blik geven op de gehele ballon en steeds nieuwsgierig maken naar wat er om de hoek, of boven of onder de ballon te zien is. We zien hoe vele mannen het ding vasthouden en roepen, terwijl er een man in een boot, Jefim genaamd, gevolgd wordt door een stel andere mannen. Jefim meert aan, vlucht de kerk in, gaat naar boven en springt in het harnas dat onder de ballon hangt. Hij zweeft weg, dolgelukkig dat hij vrij is. Maar zijn geluk is van korte duur want na een paar honderd meter stort hij neer in een weiland. Wie deze man is – in de rest van de film horen we niets meer over hem – en wat de betekenis is van deze scène, mag de kijker zelf bedenken.

Hoewel er in de volgende episodes van de film – ‘Andrei Rublev’ bestaat uit acht hoofdstukken – best veel samenhang te bespeuren is, gedragen verschillende scènes zich als de hierboven besproken opening van de film. Dit kan fascinerend zijn en hoeft, zeker als de beelden mooi en de scènes zelf interessant genoeg zijn, absoluut geen probleem te zijn. Maar dit laatste is niet altijd het geval. Of in ieder geval niet meteen. Je moet er als kijker ook wat in investeren. Het helpt als je vooraf wat research hebt gedaan, geïnteresseerd bent in zaken als ethiek, filosofie en religie, of toevallig wat van de achtergronden weet; zoals de Russische geschiedenis en bepaalde ‘lokale’ gevoeligheden. Dit geldt eigenlijk voor alle films van Andrei Tarkovsky. Het zijn ook meestal films die meer zijn dan de som der delen en in de hoofden van de kijker, na afloop en bij een volgende kijksessie, steeds meer waarde krijgen.

Het zijn films waarvoor je een beetje je best moet doen, wil je er alles (of genoeg) uit kunnen halen. De betekenis die de kijker aan Tarkovsky-films geeft lijkt namelijk nooit volledig met die van de regisseur zelf samen te (kunnen) vallen. De shots en scènes zijn dusdanig doordrongen van de herinneringen, visie, voorkeuren en de – persoonlijke én nationale – identiteit van de filmmaker, dat er altijd wel iets verloren gaat in de ‘vertaling’. Dit heeft betrekking op de inhoud, structuur en de vorm (lengte) van de scènes. Dit is enerzijds jammer, maar anderzijds geeft het de films ook iets compromisloos en avontuurlijks. Alsof de films de kijker zelf de juweeltjes laten ontwaren, die soms gewoon over hem heen komen en dan weer het resultaat zijn van denk- of speurwerk, als ware de kijker een ontdekkingsreiziger.

Terug naar ‘Andrei Rublev’, een op het eerste gezicht tóch redelijk rechtlijnige film over Rublev – zeker als je het vergelijkt met Tarkovsky’s veel abstractere ‘Zerkalo’ – die samen met een paar bevriende monniken en schilders naar Moskou gaat, alwaar hij de opdracht zal krijgen om de decoratie van de Verkondigingskathedraal te schilderen. Heel simpel gezegd is dit waar de film over gaat. Maar het belangrijkste zijn de houding, visie en mentaliteit van Rublev, die gedurende de film veranderen.

Dat Rublev talent heeft, kan iedereen zien, maar, zoals zijn vriend Kirill (Ivan Lapikov) zegt tegen latere mentor en (indirecte) opdrachtgever Theophanes de Griek, hij mist nog de emotie, het geloof, de ziel en de (levens)ervaring om echt tijdloze kunst te kunnen maken. De gehele film kan eigenlijk gezien worden als de ontwikkeling van Rublev naar dit moment en zijn twijfel of hij wel ooit de vereiste waardigheid en menselijkheid vindt.

Wat deze reis vooral bemoeilijkt zijn de gruwelijkheden die Rublev om hem heen waarneemt en de manier waarop hij hierdoor zelf wordt beïnvloed. Onschuldige mensen worden geslagen en mishandeld omdat ze kritiek durven hebben op of grappen maken over de heersende klasse, er vindt een brute invasie plaats van Tataren in een onkarakteristiek epische belegeringsscènes die doet denken aan het werk van Kurosawa. Daarnaast wordt hij verleid door een naakte vrouw in het bos, wat zijn geloof toch even aan het wankelen brengt. Verder heeft hij verschillende filosofische discussies, vooral met Kirill en Theophanes, over de aard van de mens en zijn relatie tot God.

Het levert verschillende interessante ontboezemingen en ideeën op, waarbij de kijker wordt uitgenodigd om een standpunt in te nemen. We zien een interpretatie van de passie – oftewel de kruisiging van Jezus – maar nu in Rusland en voorzien van commentaar door Andrei en Theophanes. We zien hoe Andrei omgaat met gewelddadige indringers die zich – onder andere – vergrijpen aan een onschuldig, doofstom meisje, hoe hij gedesillusioneerd raakt, ook in zijn eigen rechtschapenheid, en vervolgens een zwijgplicht afneemt.

Meestal is Andrei niet de centrale persoon in de losse hoofdstukken, of is hij slechts een toeschouwer. Maar alle gebeurtenissen hebben wel allemaal effect op zijn spirituele of morele ontwikkeling. In essentie gaat het ook niet om hem, maar om de gevoelens van het Russische volk, en ook zeker de Russische Christenen, in deze roerige periode in de Russische geschiedenis.

Vanuit deze zienswijze is de focus op een heel ander personage in de laatste episode goed te plaatsen. Hierin liegt een jonge klokkenmaker om zijn eigen huid te redden over ‘het geheim’ van het klokken maken dat hij van zijn stervende vader zou hebben ontvangen. Maar net als hij zelf de hoop bijna heeft opgegeven en niet weet hoe hij zijn missie moet voltooien, stuit hij op wat hij ziet als de perfecte klei voor zijn gigantische klok. Rublev is getuige van dit alles en wordt als artiest – en als mens – geïnspireerd. Wellicht dat hij nu weer kan geloven in de kracht van… ja, van wat? Van geloven? Van het individuele doorzettingsvermogen? De wil? De veerkracht van de mens?

Ook hier zijn meerdere interpretaties geldig. Zolang ze maar (kunnen) leiden tot de creatie van waardevolle kunst, die wat toevoegt aan het leven van de mensen en ons noodzakelijke vragen laat stellen over dit leven.

Het is mooi om als kijker ook tot dit besef te kunnen komen, en alles in perspectief te kunnen zien. Maar zelfs als dit uiteindelijk lukt, is het de vraag of voor deze vertelling drie uur nodig is was. Het heeft waarde dat de kijker veelal in real time getuige is van belangrijke gebeurtenissen en persoonlijke ontwikkelingen; het maakt de uiteindelijke apotheose waarachtiger en meer verdiend. Maar toch is het niet onwaarschijnlijk dat een strakkere montage evenveel emoties en besef had opgeleverd, zonder het rusteloze gevoel dat nu bij het bekijken van sommige scènes, of de belichting van minder interessante personages, optreedt. Ook kan de sympathie voor de personages en (Christelijke) denkbeelden een rol spelen bij de waardering van de film. Voorgelezen passages over de reden waarom vrouwen gesluierd moeten gaan, bijvoorbeeld, of de onbeschofte manier waarop ‘verlichte’ of sympathieke personages – waaronder Rublev zelf – soms met hun medemensen omgaan, kunnen desinteresse opleveren.

Het is ergens zonde. ’Andrei Rublev’ is in de kern een – zowel op persoonlijk als historisch vlak – overdonderende film die veel emoties en gedachtes losmaakt, maar waarvan – in ieder geval tijdens een eerste kijksessie – de potentie helaas niet volledig benut wordt. Want hoewel de schoonheid van de beelden niet ontkend kan worden, is de in kleur uitgevoerde epiloog niet de mokerslag die het had kunnen zijn. Wie weet komt de klap later nog…

Bart Rietvink

Waardering: 3.5

Bioscooprelease: 25 juli 1985
Bioscooprelease: 19 september 2019 (digitaal gerestaureerd)
VOD-release: 8 oktober 2019
DVD- en blu-ray-release: 8 oktober 2019