Anonyma (2008)

Regie: Max Färberböck | 131 minuten | drama | Acteurs: Nina Hoss, Yevgeni Sidikhin, Irm Hermann, Rüdiger Vogler, Ulrike Krumbiegel, Rolf Kanies, Friedrich Hoch, Jördis Triebel, Roman Gribkov, Juliane Köhler, Samvel Muzhikyan, Viktor Zhalsanov, Aleksandra Kulikova, Oleg Chernov, Anne Kanis, August Diehl

Het is april 1945, het zijn de laatste oorlogsdagen in Berlijn. In een door beschietingen reeds gedeeltelijk verwoest gebouw schuilen mensen in de kelder. Zij wachten op de komst van de Russen. De oorlogspropaganda heeft de bevolking al maanden bang gemaakt voor hun komst. De meeste van de wachtenden zijn vrouwen; de mannen zitten ergens aan het front of zijn al gevangen. De vrouwen zijn vol bange voorgevoelens van wat hen te wachten staat. De film begint met een journaliste (Nina Hoss) die via een voice-over vertelt over haar gevoelens over de Duitse natie en het nationalisme. Zij blikt terug op haar leven voor de oorlog en haar nationalistische gevoelens. Die situatie wijzigt als snel als de gevreesde Russen de wijk binnenvallen en na nog enig resterend verzet van de laatste groep Duitse soldaten de macht overnemen.

Hun voorgevoelens worden vrijwel direct bewaarheid. Anonyma (zij heeft zichzelf geen naam gegeven bij het publiceren van haar boek) en de andere vrouwen worden, zoals in veel oorlogen gebruikelijk, meerdere malen verkracht als vorm van overwinningsritueel en wraakneming. Bij die verkrachtingsscènes ligt de nadruk vooral op de afschuw en emoties bij de vrouwen. We zien hun gezichten, de scènes zelf zijn niet al te indringend of schokkend. Anonyma beklaagt zich later bij Russische officieren over het gedrag van de soldaten, maar wordt weggehoond. Zij moet niet al te veel zeuren: ‘het is oorlog’. Dan realiseert zij zich dat er een manier is om haar situatie nog enigszins te kunnen beïnvloeden. Zij wil niet een willig slachtoffer zijn, maar besluit zich aan te bieden bij een Russische officier. Deze kan haar, in ruil voor haar ‘diensten’ enigszins beschermen en haar ook levensmiddelen geven.

Zij vindt uiteindelijk Andrej (Evgeny Sidikhin) die bereid is haar te beschermen. Deze man blijkt zeer ontwikkeld en beschaafd te zijn en er ontstaat een complexe vorm van een soort van liefdesrelatie en genegenheid over en weer. Tegelijkertijd is er sprake van een slachtoffer/dader situatie en is de afhankelijkheid groot. Het is juist de ontwikkeling van dit ‘liefdesverhaal’ die storend is in het scenario, omdat deze niet overtuigend over komen. Ook worden voor een belangrijk deel in het verhaal de Russen stereotiep neergezet als de dronken overwinnaars en onnozele boeren en boeven die uitsluitend drinken en verkrachten.

Elk mens gaat anders met dergelijke situaties om. De door Anonyma gemaakte keuze werd destijds, als pure overlevingsstrategie, noodgedwongen gemaakt door vele vrouwen. Bij de latere publicatie van haar dagboek heeft dit taboeonderwerp veel stof doen opwaaien. Hier werd altijd over gezwegen. In Oost-Duitsland werden de Russen door het regiem als bevrijders gezien en dit door de bevrijders aangedane leed moest dus maar bedekt blijven. De keuze voor zelfbescherming werd ook be- en veroordeeld als prostitutie. Ook voor later terugkerende partners zijn deze gebeurtenissen altijd een weggemoffeld en veelal verzwegen deel van de levensgeschiedenis gebleven. De vrouwen zelf reageerden in hun overlevingsstrategie onderling overigens heel anders: zij vroegen elkaar als medeslachtoffer ‘gewoon’ rechtstreeks hoe vaak het de ander eigenlijk al gebeurd was en maakten er uit pure zelfbescherming cynische grappen over.

Het verhaal bood een uitgelezen mogelijkheid voor een diepgaand psychologisch meesterwerk. Alhoewel de film adequaat is verfilmd is het niet echt een meesterwerk geworden. De verhaallijn is nogal fragmentarisch van opzet en bevat meerdere zijlijnen en uitstapjes die niet overtuigen. De lijdensweg is soms met wat al te veel pathos weergegeven met lijdende blikken en ‘gedragen’ muziek. In die zin heeft de uitwerking soms wat theatrale trekjes. De sfeer van de angst in de kelders is sterk getroffen. De Russen jagen op prooi en pikken er willekeurig vrouwen uit; verzet is zinloos. Het spel van een bijzondere actrice als Nina Hoss is juist weer te koel en afstandelijk om de dramatiek van de situatie recht te doen. Technisch zitten de beelden allemaal goed in elkaar, de locaties zijn levensecht. De rolbezetting bevat vele prominente namen uit de huidige Duitse cinemawereld en het spel is over het algemeen goed. ‘Anonyma’ behandelt een belangrijk thema dat een wat overtuigender uitwerking had verdiend.

Rob Veerman

Waardering: 3

Bioscooprelease: 15 januari 2009