Bewariërs (2024)

Regie: Sanne Kortooms, Timon Moll | 70 minuten | documentaire | Met: Alfred van Cleef, Johan Gortworst, Sara Coster, Wim de Haan, Annemiek Gringold, Bart Wallet, Gerben Post, Julie-Marthe Cohen, Wouter Veraart

Mensen die tijdens de oorlog in goed vertrouwen voorwerpen van Joden in ontvangst nemen en de intentie hebben ze na de oorlog terug te geven, maar dat niet doen. Zo definieert Julie-Marthe Cohen (conservator Cultuurgeschiedenis) de term ‘Bewariërs’ in de gelijknamige documentaire (2024) van Sanne Kortooms en Timon Moll. Het woord is een samentrekking van de woorden ‘bewaren’ en ‘ariër’, en heeft na de oorlog een negatieve klank gekregen vanwege de associatie met de naziterminologie. In 70 minuten zoomen Kortooms en Moll in op dit onderwerp, aan de hand van persoonlijke ervaringsverhalen en toelichtingen van experts.

Van de drie persoonlijke verhalen is dat van Wim de Haan misschien wel het meest aansprekend. Zijn vader nam tijdens de oorlog een viool in bewaring van zijn medebandlid en vriend Bram Rodrigues, die voor de nazi’s moest vluchten. Maar Bram kwam nooit meer terug, want hij werd vermoord in Auschwitz. Jarenlang paste Wims vaders met grote zorgvuldigheid op de viool, tot hij het instrument overdroeg aan zijn zoon. Na zijn vaders overlijden ging Wim op zoek naar de nabestaanden, om de viool terug te kunnen geven aan de rechtmatige eigenaar.

De makers hebben maar liefst vijf verschillende experts voor de lens bevraagd, waaronder Annemiek Gringold (projectleider Nationaal Holocaustmuseum en curator Shoah) en Bart Wallet (hoogleraar Joodse geschiedenis). Inzichtelijk worden de verschillende functies van de in bewaring gegeven objecten. Het zijn simpelweg gebruiksvoorwerpen, maar tegelijkertijd identiteitsmarkers, waarmee de Joodse eigenaren konden uitdrukken wie ze waren. Voor de Joodse nabestaanden zijn het bovendien dragers van verhalen en manieren om vermoorde familieleden als het ware aan te kunnen raken.

Voor de nazaten van de ‘bewaarders’ (een neutralere benaming dan ‘bewariërs’) symboliseren de beheerde objecten ook de band met hun eigen (groot)ouders. Dat wordt goed geïllustreerd als we Johan Gortworst, afkomstig uit een bewaardersfamilie, de ring van de vermoorde Marie Polak-Trompetter zien dragen. “Mijn eigen verhaal zit er ook in,” zegt hij. Begrijpelijk, maar een ongemakkelijk beeld is het ook wel.

Duidelijk wordt verder hoe bureaucratisch de weg was naar rechtsherstel. Joodse overlevenden en hun nabestaanden moesten na de oorlog vaak jarenlang strijden om hun eigendommen terug te krijgen of compensatie te krijgen, een behandeling die als buitengewoon kil werd ervaren. Soms namen ze het recht in eigen hand en haalden ze hun bezittingen eigenhandig terug uit de huizen van buren en kennissen.

‘Bewariërs’ kan beschreven worden als een wat traditionele documentaire, die niet bol staat van de artisticiteit, maar wel een goed beeld geeft van de emotionele impact van het onderzochte fenomeen. Qua feitelijke informatievoorziening had het hier en daar steviger gekund. Wat waren precies de risico’s voor de mensen die de persoonlijke bezittingen van Joden in bewaring namen? Wanneer is er eigenlijk sprake van roof in juridische zin? Hoe werkt het onderzoek naar de herkomst van Joodse objecten die naar musea worden gebracht? Het zijn vragen die misschien geadresseerd hadden kunnen worden en waarvoor zelfs een persoonlijk verhaal, hoe belangrijk ook, opgeofferd had kunnen worden.

Ester Šorm

Waardering: 3.5

Bioscooprelease: 9 mei 2024