Black Butterflies (2011)
Regie: Paula van der Oest | 98 minuten | drama | Acteurs: Carice van Houten, Rutger Hauer, Liam Cunningham, Grant Swanby, Leon Clingman
Het is geen eenvoudige zaak om in een film gedachtenwerelden en fascinaties voor tekst en taal – erg belangrijk bij de persoonlijkheid van een dichteres – over te brengen op de kijker. Rutger Hauer, die een kleine maar essentiële rol speelt in Paula van der Oests ‘Black Butterflies’, vertelt dit tijdens een aan hem gewijd retrospectief in filmtheater Lux in Nijmegen, dat op 6 en 7 november 2010 plaatsvond. Filmmaakster van der Oest is hier echter – fantastisch geholpen door Carice van Houten – bijzonder aardig in geslaagd. Natuurlijk ontkom je er niet aan om de letterlijke woorden van Ingrid Jonker te tonen of ten gehore te brengen – haar woorden en gedichten zijn immers een belangrijk onderdeel van haar persoonlijkheid – maar het wordt nooit eentonig of droog. Soms horen we ze in de vorm van een voice-over (van Van Houten) bij beelden van op de kust stuk slaande golven, dan weer zien we flarden van de gedichten in Jonkers kamer liggen, en soms leest Jonker of iemand dichtbij haar ze gewoon zelf voor. Één keer schrijft ze haar woorden met haar vingers op gecondenseerde ramen, die hierdoor net zo rusteloos en ongrijpbaar worden als Jonker zelf vaak leek te zijn. Een prachtige scène.
Er zit een cruciale en hartverscheurende scène in de film, die alles met haar poëzie te maken heeft en op aangrijpende wijze laat zien dat het hier om meer gaat dan woorden op papier. Dat er een zee aan emoties en gedachten aan de woorden ten grondslag ligt die de ziel raakt van de schrijver of schrijfster. In de scène probeert Jonker voor de laatste keer contact te maken met haar vader. Ze probeert hem wakker te schudden, emotie uit hem los te krijgen, en hem deelgenoot te maken van haar diepste gedachten en zorgen door hem haar gedicht “Die Kind” (over een door soldaten doodgeschoten kind) voor te laten lezen. Hij stemt toe, maar reageert na afloop allesbehalve betrokken en keert zijn dochter in emotionele zin de rug toe. In deze scène had Hauer, als Jonkers vader, nog verder moeten gaan dan hij hier doet, maar dit heeft hij geweigerd, uit principiële gronden. De acteur kon zich niet met de handelingen van deze vreselijke man verenigen. Nu heeft Hauer wel meer vreselijke mannen verbeeld op het filmdoek, maar het feit dat deze man echt bestaan heeft, maakte het onverdraaglijk voor hem. “‘The Hitcher’ was kinderspel vergeleken met deze man,” zegt Hauer tijdens zijn toespraak in Lux. “Na ‘The Hitcher’ kreeg ik grappige vragen als “Doe je dat thuis ook?” maar dit gaat veel verder. Dit is een echt monster en daarom heb ik het heel moeilijk gehad met de film.” Waarschijnlijk is Hauers persoonlijke worsteling de film alleen maar ten goede gekomen, want zijn acteerwerk is geweldig. Zijn ijzig koude gedrag jegens zijn dochter, zijn sarcasme en cynisme, het is een vreemd genot om naar te kijken. Vooral zijn scènes met Carice van Houten zijn onweerstaanbaar, met een voelbaar spanningsveld – met een combinatie van weemoed en woede – tussen vader en dochter.
Er is een aardige balans gevonden in de toon die de film ten opzichte van haar onderwerp naar voren laat komen: het is een eerbetoon aan Ingrid Jonker, maar het is geen heroïsering. Jonker wordt niet op een voetstuk geplaatst, zonder oog voor haar mogelijk scherpe randjes of moeilijke karaktereigenschappen. Haar verschillende (buitenechtelijke) relaties met oudere mannen, bijvoorbeeld, en haar soms grillige gedrag, wordt niet uit de weg gegaan. Een probleem hierbij is wel dat er soms wat veel aandacht besteedt wordt aan de (melo)dramatische aspecten van haar leven, waarbij de vraag wie wat met wie doet en of echte liefde en een gezin er wel van gaan komen iets te veel voorrang lijken te krijgen. Natuurlijk is dit ook allemaal onderdeel van haar leven en is de zoektocht naar geluk (vluchtig of blijvend) essentieel in ieders leven, maar in een film die toch al een beperkte speelduur heeft, was iets meer aandacht voor haar gedachten over de wereld om haar heen, haar engagement en de sociaal-politieke achtergrond welkom geweest. Het is natuurlijk goed mogelijk dat haar zoektocht naar een partner, liefde, een gezin, geluk, juist veel van haar gedachten in beslag namen, maar het betekent niet dat verdeling in Jonkers leven ook de beste is voor de film. Er blijft nu een zekere afstand bestaan tussen de toeschouwer en Jonker, die misschien onvermijdelijk is maar wellicht iets verkleind had kunnen worden. Toch is ‘Black Butterflies’ vooral een boeiend en meeslepend drama, dat je alleen maar nieuwsgieriger maakt naar Jonker en haar werk.
Hoewel de film een eerbetoon is aan Ingrid Jonker, voel je je als kijker na het zien van de film bijna geroepen om een eerbetoon te geven aan de Hollandse grootheden die hier hun kunsten laten zien. Van het vuurwerk dat Hauer en van Houten hier creëren kun je nog lang nagenieten. Van Houten heeft toch niet de minste films en rollen op haar naam staan, maar blijft verbazen met haar doorleefde vertolkingen. In de rol van Ingrid Jonker weet ze de kijker met een glimlach te betoveren, doet ze zijn hart breken met een emotionele uitbarsting of juist een verloren blik, en laat ze hem met haar meedenken tijdens haar introverte momenten. En haar taalbeheersing wordt almaar beter. Ze lijkt goed op haar gemak te zijn in het Engels (en Afrikaans) en overtuigt dan ook in deze taal prima. Er is nu echt niets meer dat een internationale carrière in de weg hoeft te staan.
Maar hoe mooi acteerwerk ook kan zijn, het draait natuurlijk niet om de ego’s van de acteurs, maar om de personages, en in dit geval om Ingrid Jonker, die authentiek en overtuigend verbeeld moet worden in een film die recht doet aan haar persoonlijkheid en leven. En daarin is Paula van der Oest goed geslaagd. De filmmaakster heeft een prachtige, contemplatieve film geschapen, over een groot dichteres en een intens voelend mens dat het ultieme geluk niet heeft kunnen vinden, maar hopelijk met haar werk vele anderen geraakt en geïnspireerd heeft. Nelson Mandela is hier in ieder geval één van. Al reden genoeg, zou je zeggen, om Jonker tevreden te stemmen.
Bart Rietvink
Waardering: 3.5
Bioscooprelease: 31 maart 2011
DVD- en blu-ray-release: 1 september 2011