Blackfish (2013)

Regie: Gabriela Cowperthwaite | 83 minuten | documentaire

Met een maximumlengte van bijna tien meter, een gewicht van meerdere tonnen, een krachtig en indrukwekkend brein en een opvallend complex sociaal leven behoort de orka zonder twijfel tot de meest intrigerende en imposante leden van het dierenrijk. De vleesetende tandwalvissen trekken in familiegroepen door de wijde wereldzeeën en zijn door een dodelijke combinatie van kracht en intelligentie in staat om vrijwel elk dier in de oceaan te verschalken. Bovendien beschikken ze over het vermogen om jachtstrategieën, een eigen vocabulaire en unieke gedragsvormen door te geven op jongere dieren en zo vormen van groepsgebonden orkacultuur te scheppen. Familiebanden worden in de orkawereld doorgaans gevormd voor het leven. De minder florissante werkelijkheid is echter dat orka’s in de moderne westerse cultuur vooral bekendheid hebben verworven als levende circusattracties in dolfinaria en zeedierenparken zoals het Amerikaanse SeaWorld. In de shows van dergelijke instituten zijn orka’s tedere knuffeldieren die op commando kunstjes vertonen en hun trainers lieflijke kusjes toewerpen.

Het is dan ook niet zo verwonderlijk dat een film als ‘Blackfish’ in de Verenigde Staten nogal wat stof heeft doen opwaaien. Het beeld van de orka als gewillige mensenvriend die zich prima thuisvoelt in gevangenschap krijgt namelijk een fikse knauw in de indringende documentaire van Gabriella Cowperthwaite. De film vertelt vooral het ronduit trieste en soms schokkende verhaal van mannetjesorka Tilikum, het dier dat in 2010 verantwoordelijk was voor de dood van de ervaren zeezoogdierentrainster Dawn Brancheau in SeaWorld Orlando. ‘Blackfish’ leert ons bovendien dat het niet gaat om een geïsoleerd geval, want Tilikum had ook voor 2010 al vaker agressief gedrag vertoond tegenover mensen en was in het park Seaworld of the Pacific negentien jaar eerder ook al betrokken bij de dood van trainster Keltie Byrne. Bovendien werd in 1999 de 27-jarige Daniel P. Dukes, die na sluitingstijd in het park was gebleven en zich toegang had weten te verschaffen tot het orkabassin, dood en vol zware verwondingen op de rug van Tilikum gevonden. Des te schokkender is het om te vernemen dat SeaWorld het fijne geweten moet hebben van deze incidenten, maar het desondanks nooit nodig vond om de bijzonderheden met de eigen orkatrainers te delen. Geen orkashows en slechte publiciteit betekenen immers verlies van inkomsten, iets wat een zakenimperium met hoge overheadkosten als SeaWorld zich natuurlijk absoluut niet kan veroorloven. Sowieso blijkt uit getuigenissen van voormalig orkatrainster Samantha Berg en een aantal van haar ex-collega’s dat SeaWorld niet veel werk maakt van voorlichting. Het publiek wordt soms gewoon belogen (in tegenstelling tot wat SeaWorld beweert worden orka’s in het wild veel ouder dan in gevangenschap en zie je bij wilde mannetjes zelden of nooit gekromde rugvinnen), terwijl ook de vaak door idealisme en dierenliefde gedreven trainers vaak amper iets weten over de dieren en in al hun jeugdige naïviteit bij de neus worden genomen. “Ik weet heel goed hoe je met orka’s in gevangenschap moet omgaan, maar amper iets over de biologie, ecologie of natuurlijke leefwijze van de dieren”, geeft Berg in de documentaire ruiterlijk toe.

De belangrijkste verdienste van ‘Blackfish’ is dat de documentaire de soms schokkend in beeld gebrachte orka-incidenten niet alleen beschrijft, maar ook op zoek gaat naar de motieven die de zeezoogdieren voor hun acties kunnen hebben. In het wild is voor zover bekend namelijk nog nooit een mens door een orka aangevallen. De kiem van het probleem werd gelegd in de jaren zeventig van de vorige eeuw, toen de jonge orka’s die de eerste generatie dolfinariumdieren zouden vormen werden weggevangen uit het wild in Penn Cove (Puget Sound, Washington). Op de in ‘Blackfish’ verwerkte archiefbeelden is te zien hoe de jongen bruut worden gescheiden van hun families, een gebeurtenis die grote invloed moet hebben gehad op de psyche van een sociaal dier met het intelligentiepeil van een orka. Het is opvallend om te zien hoe John Crowe, een bebaarde en ruwe zeebonk die naar eigen zeggen ook al heel wat menselijk leed van dichtbij heeft meegemaakt, in een openhartig interview bijna in tranen uitbarst als hij verhaalt over de orkajacht in Puget Sound en zijn betrokkenheid bij het evenement. Crowe beschrijft het als ‘het ergste dat hij ooit in zijn leven heeft gedaan’, vooral omdat hij op een gegeven moment besefte dat hij met een daad bezig was die gelijk stond aan de ontvoering van een mensenkind. Drie orka’s die tijdens de vangstoperatie de dood vonden, werden volgens Crowe opengesneden en gevuld met stenen zodat ze naar de bodem zouden zinken en hun zinloze dood verdoezeld kon worden. Ook Tilikum werd op vierjarige leeftijd uit het wild gehaald en verruilde de blauwe wildernis voor een bescheiden bassin. Volgens biologen en neurologen is het niet onwaarschijnlijk dat de orka door de combinatie van een trauma uit het verleden, verveling en ruimtegebrek een psychose heeft ontwikkeld die zijn gedrag onvoorspelbaar en potentieel gevaarlijk maakt.

Gezien het thema en doel van ‘Blackfish’ is het niet verrassend dat de film qua argumentatie wat eenzijdig en subjectief overkomt. Tegenover de ex-trainers en biologen die zich expliciet afzetten tegen het houden van orka’s in gevangenschap, wordt maar een spreker geplaatst die wat milder is voor SeaWorld en de praktijk van orkashows. Maar anderzijds is dat ook grotendeels de schuld van de beklaagde partij zelf, aangezien SeaWorld weigerde medewerking te verlenen aan de film. Bovendien hebben de tegenstanders van het houden van orka’s in gevangenschap duidelijk sterker bewijsmateriaal in handen dan de tegenpartij. Hier en daar slaat ‘Blackfish’ soms een zijweggetje in dat wat te snel wordt verlaten of doodloopt, zoals het niet zo sterke fragment waarin een link wordt gelegd tussen de soms agressieve inborst van Tilikum en zijn rol als stamvader van het gros van alle dolfinariumorka’s. Juist doordat de dieren veelal van Tilikum afstammen, zouden de meeste orka’s in gevangenschap potentiële kruitvaten zijn die elk moment kunnen ontploffen. Deze redenering botst met de eerdere uitleg dat het gedrag van Tilikum het resultaat is van zijn ervaringen en dus niet in zijn DNA verankerd ligt.

In tegenstelling tot ‘The Cove’, een film die dankzij de aanwezigheid van enkele rauwe en zeer expliciete scènes als een mokerslag aankwam, is ‘Blackfish’ wat meer ingetogen. Het is veel meer een prent die blijft sluimeren en tot reflectie en introspectie uitnodigt, vooral ook door de scherpe tegenstelling die wordt geschetst tussen het sprookje dat SeaWorld in mierzoete reclamespotjes verkoopt en de biologische werkelijkheid. Wat dat betreft is het slot, waarin beelden van een groep wilde orka’s het contrast tonen met de dolfinariumorka’s die doelloos en verveeld hun rondjes draaien in te kleine bassins, tekenend voor het vraagstuk dat centraal staat in deze film: hebben we als mensen het recht om wezens die cognitief, sociaal en emotioneel weinig voor ons onderdoen een natuurlijk leven te ontzeggen en te gebruiken voor eigen gewin en vermaak? Het antwoord dat ‘Blackfish’ op deze vraag geeft is bevredigend en wordt op vaak nauwgezette wijze gestaafd met legio praktijkvoorbeelden. Het resultaat is een belangwekkende, moedige en nergens drammerige documentaire die een groot kijkerspubliek verdient.

Frank Heinen

Waardering: 4

Bioscooprelease: 7 november 2013
DVD- en blu-ray-release: 19 november 2013