Blind Chance – Przypadek (1987)

Regie: Krzysztof Kieslowski | 122 minuten | drama | Acteurs: Boguslaw Linda, Tadeusz Lomnicki, Zbigniew Zapasiewicz, Boguslawa Pawelec, Marzena Trybala, Jacek Borkowski, Jacek Sas-Uhrynowski, Adam Ferency, Irena Byrska, Monika Gozdzik, Zygmunt Hübner, Kazimiera Nogajówna, Jerzy Stuhr

Keuzes maken de mens. Maar, zo onderstelt de Poolse filmmaker Krzysztof Kieslowski in ‘Blind Chance’, het lot is als levensbeslissende factor niet minder invloedrijk. Met een hemeltergende schreeuw wordt de toeschouwer de film in meegevoerd. Daarop volgt een rappe montage van enkele bepalende momenten uit het vroege leven van een alledaagse jongeman in het Polen van achter het IJzeren Gordijn.

De jongeman in kwestie, Witek (Boguslaw Linda), staat op het punt een ingrijpende verandering in zijn leven door te voeren. Na het overlijden van zijn vader neemt hij een sabbatical van zijn studie geneeskunde. Weg wil hij, ontsnappen naar hoofdstad Warschau. Een nieuwe toekomst. De trein die hem er naar toe moet brengen, zal het lotsbepalende obstakel in zijn leven zijn. ‘Blind Chance’, de film is in zekere zin typische Oostblokcinema, toont daarop drie verschillende invalshoeken van het leven onder het Pools ideologisch systeem tijdens de hoogtijdagen van het communisme.

In de eerste sequentie haalt Witek de betreffende trein op het nippertje. Eenmaal in de Poolse hoofdstad aangekomen, wordt hij snel opgenomen in de gelederen van de Communistische Partij. Vanwege zijn leeftijd wordt hij regelmatig ingezet om bij subversieve leeftijdsgenoten te bespioneren. Hoewel hij enige sympathie voor de rebellerende jongelingen opvat, blijft hij de rigide partijideologie lange tijd trouw. Maar als hij zijn eerste jeugdliefde tegenkomt, komt die loyaliteit verder onder druk te staan. Vluchten naar het buitenland lijkt hem de enige uitweg, maar of de Partij hem zo makkelijk laat gaan?

In de er op volgende sequentie mist hij de eerder genoemde trein op een haar na. In al zijn haast raakt hij slaags met een overijverige politieagent. Het begin van een periode waarin hij zich doelbewust tegen de alles overheersende Partij richt. Hij maakt kennis met een anticommunistische beweging die gelieerd is aan dat andere autoritaire instituut: de Kerk. Maar ook hier voorkomt de liefde, de zus van een vroegere jeugdvriend, dat hij volledig door de groep wordt opgenomen. Wanneer zijn bondgenoten het vliegtuig naar Parijs willen pakken, ondervindt Witek dan ook grote hinder om mee te komen.

In de derde, en laatste, sequentie mist Witek andermaal zijn trein. Door omstandigheden is de gejaagdheid hier echter net wat minder. Zeker wanneer hij op het perron, als een zoveelste speling van het lot, een ander oud lief tegenkomt. Ze blijkt de ware voor hem te zijn. Snel na hun hernieuwde ontmoeting raakt ze zwanger en trouwen ze. Witeks haast maakt plaats voor berusting. Hij besluit zijn sabbatical op te schorten en zijn geneeskunde studie weer op te pakken. Niet zonder succes, kort daarop mag hij zichzelf dokter noemen. Met politiek bemoeit hij zich niet. Eindelijk lijkt hij dan het geluk gevonden te hebben. Regisseur Kieslowski lijkt hetzelfde te willen zeggen. De beeldvoering is in dit deel merkbaar lichter. Zeker in de scènes waarin Witek en zijn vrouw de liefde bedrijven, oogt het beeld opvallend fel. De toekomst is Witek goed gestemd. Wanneer hij voor een buitenlands congres de plaats van zijn leermeester in kan nemen, lijkt de weg eindelijk vrij om de muren van de gevangenis van het politiek systeem te doorbreken.

Dit alles klinkt wellicht tamelijk schematisch, maar ‘Blind Chance’ weet constant de mens, en daardoor de emotie, voorop te stellen. In elk van de drie theoretische toekomstvisioenen, want zo kunnen de verhalen gezien worden, beleeft Witek een liefdesaffaire, ziet hij zijn ambities ingevuld en wordt hij op een of andere manier onderdeel van het politiek systeem. Maar de film maakt het om meer redenen persoonlijk. Aanvankelijk kijken personages herhaaldelijk de camera in, alsof de toeschouwer geen andere keuze heeft deelgenoot van de drie verhalen te zijn. Als een neutrale scheidsrechter treedt de kijker door de spiegel en wordt actief ooggetuige van het schouwspel. Een rol die gelijk op gaat met die van hoofdpersoon Witek.

Doordat hij, door de spelingen van het lot, kennis maakt met alle gelederen van het Pools communistisch systeem wordt Witek zelf als het ware de ultieme waarnemer van zijn tijd. Doordat hij, op welke manier dan ook, zo gevangen zit in het systeem, is neutraliteit zijn deel. Hij is zelf nooit een actief initiator, maar slechts slachtoffer van de wereld om heen. Net als de toeschouwer kan hij alleen maar toekijken. Keuzes doen er niet toe. Die uitzichtloosheid is voor de jeugd lastig te behappen. Waar oudere generaties niet anders gewend zijn deel van het systeem uit te maken, wordt dat onder doorsijpelende Westerse invloeden steeds lastiger. Maar daadwerkelijk een nieuwe weg in slaan, is niet minder gecompliceerd. Jongeren geraken uiteindelijk in een soort van niemandsland zonder perspectief.

In dat moedwillig deterministische licht is de wens om de verstikking van het systeem per vliegtuig te verlaten volkomen begrijpelijk. Alleen in het buitenland bestaat er vrijheid. Wanneer Witek die onafhankelijkheid aan het eind van de film bijna ruiken kan, heeft het systeem nog een laatste verrassing in petto. Welke partij er precies verantwoordelijk voor is, wordt niet geheel duidelijk. Veel maakt dat ook niet uit, omdat onder de streep alle ideologische groeperingen dezelfde wapens hanteren. Evenwel komt het einde van ‘Blind Chance’, met de ontsnapping in zicht, binnen als een mokerslag. De wrange conclusie luidt dat het systeem zelfs het lot, die ogenschijnlijk ongrijpbare universele kracht, heeft kunnen onderwerpen.

Wouter Los

Waardering: 4

Bioscooprelease: 19 januari 2023