Catch-22 (1970)
Regie: Mike Nichols | 117 minuten | drama, komedie, oorlog | Acteurs : Alan Arkin, Martin Balsam, Richard Benjamin, Art Garfunkel, Jack Gilford, Buck Henry, Bob Newhart, Anthony Perkins, Paula Prentiss, Martin Sheen, Jon Voight, Orson Welles, Seth Allen, Bob Balaban, Susanne Benton, Norman Fell, Charles Grodin, Austin Pendleton, Peter Bonerz, Jon Korkes, John Brent, Collin Wilcox Paxton
Het fantastisch zwart-komische Catch-22 van Joseph Heller was volgens velen absoluut onverfilmbaar. En dat klopt natuurlijk, zoals voor zoveel geschreven meesterwerken geldt. Dat wil echter niet zeggen dat de visie van regisseur Mike Nichols niet op zijn eigen waarde geschat kan en mag worden. Want wat kun je nou eenmaal verwachten als je alle vijfhonderd-plus pagina’s van één van de beste boeken van de twintigste eeuw probeert om te zetten naar slechts twee uur film. Die beperkende vertaalslag leidt dan ook tot de voornaamste kritiek: fans van het boek zullen een aantal zaken missen, en kijkers die nieuw zijn met het werk van Heller zullen een aantal zaken niet volledig begrijpen. Dat neemt echter niet weg dat ook de film een cultklassieker van formaat is geworden, zeer geslaagd als anti-oorlog statement uit een tijdperk waarin veel films die insteek opzochten, voor zowel destijds lopende conflicten zoals Vietnam als historische oorlogen, zoals hier Wereldoorlog Twee.
Het script van Buck Henry behoudt namelijk de sarcastische bijt van Hellers origineel en ook de typerende humor en de zeer treffende schets van de absurdheid van die periode van de geschiedenis (en oorlog in het algemeen) zijn intact gebleven. We volgen captain John Yossarian, een Amerikaanse officier van een bommenwerper in het deels door de geallieerde bezette Italië van 1944, die ieder redeloos en ongerijmd plan om uit lijfsbehoud te ontkomen aan zijn militaire verplichtingen ziet sneuvelen. Omdat hij het niet voor elkaar krijgt te ontsnappen aan de bureaucratie, de krankzinnigheid van de oorlog en -voornamelijk – de ijzersterke redenatie van de wet die de naam Catch-22 draagt: als je wil ontkomen aan het vliegen van gevaarlijke missies, dien je jezelf gek te laten verklaren. Maar als je jezelf gek laat verklaren om minder gevaarlijke missies te hoeven vliegen, dan zul je wel bij je volle verstand zijn, en kun je dus niet gek verklaard worden. Een vicieuze cirkel zonder einde. (Een vergelijkbare situatie is het niet in aanmerking kunnen komen voor een baan vanwege gebrek aan werkervaring, maar geen werkervaring op kunnen doen omdat je nergens aangenomen wordt; één van de vele situaties waarbij in de populaire cultuur het begrip Catch-22 uitgelegd wordt als onoplosbaar probleem). Er zit voor Yossarian niets anders op dan het beste van zijn tijd in het leger te maken, en er alles aan doen om in leven te blijven, hetgeen vaak tot de meest absurde gevolgen leidt. Zo ontvangt hij bijvoorbeeld een medaille voor het droppen van bommen in de oceaan (wanneer hij weigert een onschuldig dorp te bombarderen), omdat de kolonel die hem daarvoor het liefst zou executeren erop gewezen wordt dat het beter is om dergelijke krijgsmachtelijke dwalingen uit de publiciteit te houden en Yossarian in plaats daarvan maar te huldigen. Een onderscheiding voor het opblazen van een school vissen, het is één van de vele steken onder water die voormalig luchtmachtpiloot Heller in zijn boek uitdeelt naar de waanzin van het militaire apparaat.
Het indrukwekkende aantal personages dat Heller naast Yossarian tot in detail in zijn boek tot leven bracht, zijn op zichzelf al nauwelijks op te sommen, laat staan dat een verfilming moet proberen al die hoofd- en bijfiguren mee te nemen naar het grote scherm. Een aantal zaken werkt dan ook niet, om de simpele reden dat zowel de kleine en grote verhaallijnen als de spelers te talrijk zijn om geslaagd in één film onder te brengen. Je moet daar als regisseur teveel keuzes voor maken en vooral teveel concessies doen. Dat, of je stapt over op de productie van een mini-serie. Aangezien Nichols en zijn scriptschrijver toch veel van de door Heller bedachte karakters hebben willen laten zien, komen de meeste niet voldoende of zelfs helemaal niet uit de verf. En letterlijk overgenomen dialogen uit het boek laten zich ook niet gemakkelijk in korte scènes gieten, zo blijkt. Al kan dat de belachelijk diverse en getalenteerde cast in ieder geval niet verweten worden: Alan Arkin die voortreffelijk de eigenzinnige Yossarian gestalte geeft, Jon Voight als de berekenende opportunist Milo Minderbinder die de oorlog op doldwaze wijze aangrijpt om een internationaal imperium op te zetten (al heeft Nichols van deze vleesgeworden kapitalist meer een Nazi-personage gemaakt), en de statige Orson Welles als morsige generaal, om er maar een paar te noemen. Ze laten ons zien waar oorlog voor staat, en vooral wat dat betekent voor ons als personen. Een gegeven dat bij zoveel films van dit genre in de jaren 70 op de voor- of achtergrond meespeelde.
Het is uiteindelijk de sfeer van het paradoxaal hilarische en zwartgallige universum dat Joseph Heller creëerde dat de film zo onderscheidend maakt, en het is lastig te beoordelen of dat voornamelijk geldt voor fans van het origineel of dat het juist opgaat voor degenen die het boek niet gelezen hebben en positief verrast zullen worden. Of gewoon voor beide partijen. Feit is wel dat het hoe dan ook zeer de moeite loont om de sterrencast van Mike Nichols een keer aan het werk te zien met hun kleurrijke personages, toch vooral als je nog niet bekend bent met de klassieker van Heller of het concept Catch-22. Maar zorg er wel voor dat je na deze film snel een keer het boek erbij pakt.
Robert Nijman
Waardering: 3.5
Bioscooprelease: 11 februari 1971