Cave of Forgotten Dreams (2010)

Regie: Werner Herzog | 90 minuten | documentaire

Werner Herzog is een filmmaker in hart en nieren. Even bedreven in het maken van fictiefilms als het maken van documentaires, en altijd geïnteresseerd in de essentie van de Mens: zijn verhouding met de natuur (de natuur om hem heen en zijn eigen natuur), en de expressie van zijn bestaan, zijn dromen en zijn hoop. Deze thematiek is goed terug te vinden in documentaires als ‘The White Diamond’ (over een eenmanstocht door en over het regenwoud met een zelfgebouwde vliegmachine), ‘Grizzly Man’ (over een man die zijn leven doorbracht met grizzlyberen), en ‘Encounters at the End of the World’ (over wetenschappers en avonturiers die nieuw leven ontdekken in een bijna bovenaardse onderwaterwereld bij Antarctica). Naast inhoudelijk zeer intrigerend, is de vorm vaak prachtig. Herzog houdt duidelijk zeer van de schoonheid van beeld en geluid. Zijn films zijn doorgaans oogstrelend mooi –  qua composities, de lengte van takes, de gedetailleerde close-ups – en hebben begeleidende muziek die hier niet voor onder doet (Herzog is zelf een groot liefhebber van opera en heeft er ook al vele geregisseerd). Herzogs laatste documentaire, ‘Cave of Forgotten Dreams’, voldoet wederom aan al deze kenmerken, en is een waardige aanvulling op Herzogs oeuvre.

Al vanaf het eerste shot, waarbij de camera over Franse velden richting de grot zweeft, onder begeleiding van aan prachtig vrouwenkoor op de soundtrack, grijpt de film je en bereid je voor op een monumentale reis door de menselijke geschiedenis. Want dat de ontdekking van de muurschilderingen in de Chauvet-grot bijzonder is, is een understatement. Het is één van de meest belangrijke culturele ontdekkingen ooit, laat Herzog al snel weten. Als je wilt weten hoe mensen van ruim 30.000 jaar geleden de wereld, en vooral de natuur om hen heen verbeeldden – en een glimp op te vangen van hun gedachten, tradities, visies op de wereld – ga dan vooral deze film bekijken! Want, het moet gezegd: het is wonderschoon en enorm indrukwekkend. De versheid van de schilderingen doet de wereld van destijds zo dichtbij komen, dat je er bijna emotioneel van wordt. Herzog vertelt dat de archeologen en filmploeg in de grot dikwijls stil werden van het gewicht van het verleden. Dat het was alsof ze zonder toestemming het domein van deze mensen betraden en door hen bekeken werden. Als kijker voel je deze nabijheid ook, zelfs zonder er daadwerkelijk bij te zijn.

Herzog doet er dan ook alles aan om de kijker zo dicht mogelijk bij zijn eigen ervaring in de grot te brengen, en zo mogelijk nog dichterbij. Bijvoorbeeld door middel van lange, langzaam bewegende close-ups van de prachtige schilderingen, die hij langzaam verlicht en weer in schaduwen hult, ongeveer zoals de mensen in de grot het moeten hebben ervaren door middel van hun fakkels en vuren. Ook toont hij natuurlijk de rest van de omgeving, waar vooral veel overblijfselen van grotberen te vinden zijn, en voetafdrukken van zowel dieren (beren, wolfen) als mensen, maar ook heel veel fascinerende afzettingen, golvende sporen, glitterende gewelven, en bijna buitenaardse, gladde en glimmende stalagmieten en stalagtieten. Het is soms alsof we weer terug zijn in de onwerkelijke onderwaterwereld van ‘Encounters at the End of the World’. En tegelijkertijd is de ontdekking een bevestiging van het mens-zijn, en van de tijdloze spirituele mens, of in ieder geval zijn scheppingsdrang. De tekeningen laten om te beginnen een groot respect voor en anatomische kennis van de natuur of het dierenleven zien, wat ook spreekt uit een vermoedelijk altaar waarbij een schedel van een beer een prominente rol lijkt te spelen. Herzog heeft dit alles ook nog eens met 3D-camera’s gefilmd, waardoor de diepte in de tekeningen en het reliëf van de wanden, waar de tekenaars bij het maken van hun kunst rekening mee hebben gehouden, bijna tastbaar zullen worden voor de kijker.

Ook de beeldende kwaliteiten van de tekeningen op zich zijn erg boeiend. Zo worden er soms meerdere ledematen of hoorns (bij een neushoorn) getoond om beweging te suggereren, en zorgen open monden van groepen dieren voor de illusie van geluid, waarmee het geheel een audiovisueel karakter krijgt. De tekeningen lijken in die zin al een voorbode te zijn van film, en de behoefte om bewegingen en scènes of gebeurtenissen te verbeelden.

Herzog lijkt echter aan de Chauvet-grot alleen niet genoeg materiaal te hebben om een kleine anderhalf uur lang zinnige dingen over het tijdperk of de gebruikte kunstvormen te kunnen zeggen, dus wordt er bijvoorbeeld ook naar opgravingen in nabijgelegen Duitse grotten en worden er verschillende archeologen en zelfs een geurexpert aan het woord gelaten om hun visie te geven of uit te laten leggen over hun bijdragen aan het onderzoek. Deze gesprekken zijn alleen niet altijd even interessant, of slechts zijdelings, en wat daarbij soms extra storend is, is het gebruik van opgenomen vertaalde dialoog wanneer de verschillende experts aan het woord zijn. Dit doet vaak afbreuk aan de authenticiteit en intimiteit van de verhalen en doet hier en daar wat goedkoop aan. In de grotten zelf, wanneer er commentaar wordt gegeven bij de unieke tekeningen en vondsten, die goed waargenomen moeten kunnen worden, is het begrijpelijk dat Herzog kiest voor deze vorm – simpelweg omdat ondertiteling teveel beeld zou verhullen – maar op de meeste andere momenten is het gewoon niet nodig. Maar dit zijn redelijk kleine smetten op de prachtige audiovisuele ervaring die ‘Cave of Forgotten Dreams’ is, met niet alleen sterk camerawerk van Peter Zeitlinger maar ook bijna transcendentale muziek van Ernst Reijseger, die de ervaring in de grot een spiritueel tintje geeft die perfect past bij de kathedraal-achtige omgeving. Het is een uitgebreid en liefdevol portret van een unieke vondst, die verrijkend is voor de gehele menselijke cultuur.

Bart Rietvink

Waardering: 3.5

Bioscooprelease: 29 november 2012
DVD-release: 7 mei 2013