Cleopatra (1963)

Regie: Joseph L. Mankiewicz, Darryl F. Zanuck, Rouben Mamoulian | 192 minuten | actie, romantiek, biografie, geschiedenis | Acteurs: Elizabeth Taylor, Richard Burton, Rex Harrison, Pamela Brown, George Cole, Hume Cronyn, Cesare Danova, Kenneth Haigh, Andrew Keir, Martin Landau, Roddy McDowall, Robert Stephens, Francesca Annis, Grégoire Aslan, Martin Benson, Herbert Berghof, John Cairney, Jacqui Chan, Isabel Cooley, John Doucette, Andrew Faulds, Michael Gwynn, Michael Hordern, John Hoyt, Marne Maitland, Carroll O’Connor, Richard O’Sullivan, Gwen Watford, Douglas Wilmer

Groots opgezet epos over de nadagen van de Romeinse republiek en het leven van de Egyptische koningin Cleopatra, met Elizabeth Taylor in de titelrol. De film staat bekend als één van de duurste films aller tijden, die bijna de ondergang van de filmstudio 20th Century Fox betekende. De film is vandaag de dag vooral bekend als een misser, vanwege de moeizame productie, de torenhoog oplopende kosten èn de ontbranding van de turbulente romance tussen Richard Burton en Elizabeth Taylor. Dit alles zorgde voor zoveel ophef, dat de aandacht voor de film overschaduwd werd. Maar is het zo langzamerhand niet tijd voor een herwaardering?

‘Cleopatra’ is als film namelijk zeer indrukwekkend, vooral visueel: met groots opgezette massascènes, spektakel en Taylor in al haar voluptueuze schoonheid als het stralende middelpunt. Het is een pure, “old school” Hollywood productie, waarin kosten noch moeite zijn gespaard om Alexandrië en Rome zo groots mogelijk tevoorschijn te toveren, ondersteund door duizenden figuranten en waar de acteurs met gedragen, declamerende stemmen in schitterende decors rondlopen. Het geheel is prachtig in beeld gebracht door regisseur Joseph L. Mankiewicz. Zo is de entree van Cleopatra in Rome, gezeten op een troon op een rollende sfinx die wordt voortgetrokken door tientallen slaven, een klassieker in de filmgeschiedenis die een standaard neerzette die sindsdien maar zelden geëvenaard is, laat staan overtroffen. Alleen daarom is het al jammer dat de film tegenwoordig vooral in de herinnering voortleeft vanwege alle gedoe om de film heen. Zo begonnen de opnamen in Engeland in 1960 onder regisseur Rouben Mamoulian met Taylor in de hoofdrol en rollen voor Peter Finch als Caesar en Stephen Boyd als Marcus Antonius. Taylor werd ziek, waardoor de productie tijdelijk werd stilgelegd. Finch, Boyd en Mamoulian stapten op en alle scènes moesten opnieuw geschoten worden. Daarop werd de productie verplaatst naar Rome, mede om Taylor het Engelse klimaat te laten ontlopen, waar gigantische sets werden gebouwd. De film was begroot op 2 miljoen dollar, maar was al ruim over budget toen Mankiewicz het overnam. Rex Harrison werd gecast als Gaius Julius Caesar en Richard Burton als Marcus Antonius. De producenten zouden Mankiewicz overigens later ontslaan – en weer opnieuw aannemen, toen duidelijk werd dat niemand anders de film in elkaar kon zetten zoals hij het bedoeld had. Uiteindelijk zou de film maar liefst 44 miljoen dollar kosten, voor die tijd een gigantisch bedrag, waardoor filmstudio Fox kopje onder dreigde te gaan. Het geheel werd breed uitgemeten in de pers, waardoor de mythe ontstond dat alleen het succes van ‘The Sound of Music’ ervoor zorgde dat 20th Century Fox niet failliet ging. De werkelijkheid is minder dramatisch: de film had een recordopbrengst (waarmee een deel van de kosten al werden terug verdiend) en door tv-uitzendingen maakte de film uiteindelijk zelfs winst.

Taylor is de onbetwiste ster van de film. Hoewel de film naar haar personage is genoemd, is de titel toch enigszins misleidend, omdat de plot zeker niet alleen om haar draait. De politiek van de late Republiek, de intriges, de oorlogen en de strijd om de macht krijgen minstens zoveel aandacht. Maar ze weet alle aandacht toch naar zich toe te trekken, met goed acteerwerk dat alle facetten van haar Cleopatra ten volle weet te benutten. Ze gooit niet alleen haar acteertalent en haar befaamde oogopslag in de strijd. Met haar gewaagde kostuums (65 verschillende outfits, lange tijd een record voor een film) en haar – bedekte – naaktheid in sommige scènes gingen zeker voor die tijd behoorlijk ver. Overigens is in een groot aantal scènes het litteken van een luchtpijpsnede te zien, die ze overhield aan een spoedoperatie tijdens de opnamen.

Eveneens is ‘Cleopatra’ befaamd vanwege de Oscar-nominatie die acteur Roddy McDowall misliep voor zijn sterke rol als de konkelende Octavianus (de latere keizer Augustus), omdat de studio hem per abuis in de verkeerde acteurscategorie (beste hoofdrol, in plaats van bijrol) inschreef.En zoals gezegd was ‘Cleopatra’ tevens het begin van de relatie tussen Burton en Taylor, die zou resulteren in twee huwelijken en jarenlange kopij voor de roddelpers. Destijds waren beiden getrouwd met iemand anders en hun buitenechtelijke affaire werd zelfs publiekelijk door het Vaticaan veroordeeld. Deze film is de eerste van de elf films die ze samen zouden maken, maar verrassend genoeg spat de chemie tussen het tweetal niet overdadig van het scherm af.

In de bijrollen zijn bekende acteurs te zien als Jean Marsh (als Octavia), Martin Landau (als de loyale Rufio) en zelfs Caroll O’Connor (later vooral bekend als Archie Bunker) die als samenzweerder Casca de eerste dolksteek mag uitdelen op de Iden van Maart. Het is echter McDowall die de show steelt als een geniepige Octavianus – waardoor de tweede helft van de film, die veel melodramatischer van toon is, genietbaar blijft. De afwezigheid van Harrison die Caesar op pompeuze wijze neerzet, maar wel de kalmte van een staatsman uitstraalt, maakt het tweede deel minder boeiend. De film gebruikte onder andere de werken van de Romeinse schrijvers Plutarchus en (roddelkoning) Suetonius als bronnen en neemt het hier en daar niet zo nauw met de historische feiten – nog los van anachronistische decorstukken als de triomfboog waaronder Cleopatra’s stoet het Forum betreedt. Toch biedt het geheel genoeg spektakel en goed geacteerd drama om de lange speelduur van vier uur helemaal uit te zitten.

De blu-ray versie uit 2011 brengt de film in al haar glorie naar voren en is op twee schijfjes uitgebracht. Alleen daarom is het al de moeite waard om de film te zien. Met de speelduur, de grootste opzet, sobere voice-over en muzikale stukken, inclusief tekstkaarten met “ouverture” en “intermission” erop, is ‘Cleopatra’ een toonbeeld van een Hollywood dat (helaas) niet meer bestaat. Volgens regisseur Mankiewicz is meer dan 90 minuten aan materiaal op de snijtafel achtergebleven, omdat hij van plan was om twee films van bijna drie uur te maken, getiteld: ‘Caesar and Cleopatra’ en ‘Anthony and Cleopatra’. Die structuur is nog wel zichtbaar, want Burton duikt pas na meer dan een uur op en het eerste deel eindigt ook met Caesars dood. Overigens is het geschrapte materiaal hoogstwaarschijnlijk verloren gegaan. De verhalen rondom ‘Cleopatra’ zijn klassiek geworden, de film zelf echter niet. Op zichzelf begrijpelijk, want daarvoor schiet het geheel toch wat tekort. Maar desondanks blijft het een prachtig aangeklede film met rasacteurs en een pakkend historisch verhaal. Een film die je gewoon gezien moet hebben.

Hans Geurts