Conspiracy (2001)

Regie: Frank Pierson | 96 minuten | drama, oorlog, geschiedenis | Acteurs: Kenneth Branagh, Clare Bullus, Stanley Tucci, Simon Markey, David Glover, David Willoughby, Barnaby Kay, Peter Sullivan, Ben Daniels, Ewan Stewart, Brian Pettifer, Kevin McNally, Colin Firth, Nicholas Woodeson, Jonathan Coy, David Threlfall, Hinnerk Schönemann, Ian McNeice, Owen Teale, Brendan Coyle

Eén van de meest verbijsterende aspecten aan de Holocaust is de omvattende organisatie die het logistiek mogelijk maakte om miljoenen mensen een afschuwelijke dood in te jagen. Achter de concentratiekampen ging een meedogenloze planning schuil waarbij het enorme overheidsapparaat in Duitsland en bezet Europa in samenwerking met het leger en de SS de meest efficiënte moordmachine in de wereldgeschiedenis op wist te zetten.

In januari 1942, toen de “Wannsee-conferentie” werd gehouden, had het Duitse leger de eerste nederlagen bij de veldtocht in de Sovjet-Unie geleden en was de VS een maand eerder ook een strijdende partij geworden. Hoewel er ook voor die datum al honderdduizenden joden vermoord waren in de kampen en daarbuiten (Einsatzgruppen), was dat moment het startsein voor de uitvoering van de Holocaust zoals wij die nu kennen. In krap drie jaar, waarbij de Poolse vernietigingskampen zoals Auschwitz al in 1944 werden ontruimd vanwege de opmars van de Russen, wisten de nazi’s miljoenen joden en andersdenkenden te vermoorden.

Hoe ze dit voor elkaar krijgen, wordt voor een groot deel duidelijk uit deze film. De centrale vraag voor de conferentie is de “Endlösung der Judenfrage”, de eindoplossing voor het jodenvraagstuk.

De genodigden zijn staatssecretarissen en hoge ambtenaren van verschillende ministeries en vertegenwoordigers van de SS en de NSDAP. De leiding van de vergadering ligt bij SS-Obergruppenführer Reinhard Heydrich (Kenneth Branagh) en zijn ondergeschikte Adolf Eichmann (Stanley Tucci). Hoewel aanvankelijk de bijeenkomst bedoeld lijkt om te discussiëren over verschillende oplossingen, zoals deportatie naar het oosten, sterilisatie en verdere restricties om de joden uit het openbare leven te bannen, blijkt algauw dat Heydrich ambitieuzere plannen heeft. Hoewel ze amper met name worden genoemd, hangen de schaduwen van de afwezige Hitler en Himmler over de vergadering. Heydrich, Himmler’s naaste medewerker, wordt hier door Branagh als de kille en nietsontziende nazi neergezet die hij in werkelijkheid ook was. Met geblondeerd haar en ijsblauwe ogen weet Branagh perfect een mix van charme, vleierij, druk en brute dreigementen te gebruiken om de instemming van de deelnemers te krijgen. Dat Heydrich een groot aantal van zijn loyale SS-officieren al aan zijn zijde weet, is ook van invloed op de aanwezige vertegenwoordigers die niet bij de SS horen. Tucci, die een Golden Globe won voor zijn rol, is een nauwgezette en humorloze Eichmann. De ultieme bureaucraat en regelaar, die blindelings opdrachten uitvoert en probeert de gang van zaken zo gladjes mogelijk te laten verlopen. Het is een sinister duo, dat in opdracht van de Führer en Reichsführer-SS, eufemistisch spreekt over “evacuatie”, terwijl daar in werkelijkheid de uitroeiing van de joden wordt mee wordt bedoeld.

Belangrijke deelnemers die zich achter het allang genomen besluit moeten scharen zijn onder andere staatssecretaris van Binnenlandse Zaken Stuckart (Colin Firth), die vooral hamert op het correct uitvoeren van de Neurenberger Rassenwetten, die hij mede heeft opgesteld en het plaatsvervangend hoofd van de Rijkskanselarij Kritzinger (David Threlfall), die de – als enige – morele bezwaren lijkt te hebben. Niet alle aanwezigen komen evenveel aan het woord, maar van de overigen valt vooral McNiece valt als partijbons Klopfer op door zijn grove en schunnige opmerkingen. Hoewel de mannen zijn allemaal fanatieke nazi’s zijn en vertegenwoordigers van het regime, wordt er nergens in stereotiepen vervallen. Geen tirades of schreeuwende nazi’s zoals die maar al te vaak neergezet worden. Het is juist de zakelijkheid die hier zo opvalt. Ondanks de uniformen met de swastika-armband zijn het eigenlijk doodnormale mannen. En dat maakt de film misschien nog wel beangstigender. Koel en rationeel wordt er over de vernietiging van ruim 11 miljoen levens gesproken. Dat dit aantal slachtoffers nooit is gehaald, heeft met de afloop van de oorlog te maken. Het overheidsapparaat past zich klakkeloos aan, het enige puntje wat tot bezorgdheid leidt, is dat er geen geschreven instructies van Hitler waren.

De film is oorspronkelijk een tv-productie van zender HBO en levert dezelfde hoge kwaliteit als de tv-series van HBO, zoals ‘The Sopranos’ en ‘Rome’. Van begin tot einde is ‘Conspiracy’ boeiend, ondanks de haast toneelmatige opzet van 15 mannen die zitten te praten aan een lange tafel en de afwezigheid van muziek. De hele cast levert indrukwekkende acteerprestaties, met de hierboven genoemde acteurs als uitschieters. Het camerawerk lijkt eenvoudig, maar wel zo opgezet dat de tafel van alle kanten dynamisch gefilmd wordt. Geen geringe prestatie.

Voor ons, met de Holocaust als uitkomst van de Wannsee-conferentie in ons achterhoofd, is het haast onvoorstelbaar dat in krap anderhalf uur, inclusief een uitgebreide lunch, de uitvoering van de grootste misdaad aller tijden op touw gezet wordt. Dat we weten wat er besproken is, komt omdat de staatssecretaris van Buitenlandse Zaken Martin Luther (Kevin McNally) zijn notulen niet vernietigde, zoals Heydrich had opgedragen, maar bewaarde. Vlak na de oorlog vond het Amerikaanse leger ze in Luther’s archief op het ministerie. Het is het enige verslag van de bijeenkomst.

Op het eind van ‘Conspiracy’ laten de makers zien hoe het met de deelnemers is afgelopen. Hoewel sommigen hun verdiende loon kregen voor andere misdrijven, komt een groot deel van de aanwezigen verrassend goed weg en vestigen zich na de oorlog als respectabele burgers. Het is een ontluisterend slot.

Hans Geurts

Waardering: 4.5