Das Cabinet des Dr. Caligari (1920)
Regie: Robert Wiene | 72 minuten | drama, horror, thriller, misdaad | Acteurs: Werner Krauss, Conrad Veidt, Friedrich Feher, Lil Dagover, Hans Heinrich von Twardowski, Rudolf Lettinger
Van baanbrekende filmische klassiekers is, wanneer je deze tientallen later weer terugziet, niet altijd duidelijk waarom die films destijds zo bijzonder waren, omdat de meestal technische innovaties inmiddels al in zoverre in huidige films zijn geïmplementeerd, dat een moderne kijker hier niet meer van op kijkt. Zo niet bij misschien wel de belangrijkste Duitse stille film, ‘Das Cabinet des Dr. Caligari’. Net als klassiekers als ‘Birth of a Nation’ en ‘Citizen Kane’ is deze film van Robert Wiene aantoonbaar van invloed geweest op verschillende genres en filmmakers, maar veel meer dan die historische films is de vorm van ‘Das Kabinett des Dr. Caligari’ ook nu nog zeer opmerkelijk te noemen.
Wiene’s veel bediscussieerde klassieker was één van de eerste films die liet zien dat film niet alleen commercieel, populistisch vermaak hoefde te zijn dat puur en alleen de letterlijke werkelijkheid verbeeldde, maar dat het ook een kunstvorm kon zijn, en in die vorm interessant voor de meer intellectuele toeschouwer.
De film is op veel verschillende gebieden te analyseren maar wat toch het meest bijblijft is de in het oog springende modernistische kunst, die in de geschilderde sets is terug te vinden. Deze sets, gecreëerd door drie expressionistische ontwerpers die verbonden waren aan het tijdschrift Sturm, zijn werkelijk prachtig in hun puntige hoeken en scheve vormen. Alles is schots en scheef geschilderd: de ramen en deuren in de huizen en de bergen in de omgeving. Het huisje waar Caligari verblijft is ook vervormd en doet denken aan het huis van Hans en Grietje. Heel veel is geschilderd, zelfs sommige schaduwen en het vallen van het maanlicht, en zelfs de grond is niet neutraal, maar bevat bijvoorbeeld grote stervormen, waar de personages overheen lopen. Maar ook zaken als de lantarens in de dorpstraten hebben dezelfde aparte hoeken als de rest van de decors. Het hele dorpje ziet er vreemd uit, met lange pilaren in huizen, en agenten die in hun bureau op hoge stoelen zitten, met hun hoofden dicht bij het plafond. Het is niet alleen zomaar een aparte vormgeving, inhoudelijk en qua sfeer heeft het ook nog een functie. Het uiterlijk van de sets geeft de film een ongemakkelijke, onstabiele sfeer, en doet het overkomen als een duistere droomwereld. En niet in de laatste plaats is het verontrustende, chaotische uiterlijk een weerspiegeling van de zieke geest van Caligari, en wellicht enkele andere personages om hem heen.
Deze expressionistisch vormgegeven wereld is er ook één waar een contemporaine regisseur als Tim Burton zich duidelijk thuis voelt. Of het nu gaat om zijn animatiewerk als ‘Vincent’, ‘The Nightmare Before Christmas’, ‘The Corpse Bride’, of live action films als ‘Edward Scissorhands’ en ‘Sleepy Hollow’, alles ademt ditzelfde duistere, verwrongen wereldbeeld uit, met regelmatig Caligari-achtige vormen die terugkomen in de sets. Maar ‘Das Cabinet des Dr. Caligari’ is door zijn sfeer ook een voorloper van het film noir genre, en verschillende horrorconventies en –films die kort na het uitkomen van de film te zien waren in binnen en buitenland. In Duitsland beïnvloedde ‘Caligari’ films met een zelfde stijl en thematiek als ‘Der Golem’, ‘Nosferatu’, ‘Metropolis’, en in Amerika de Frankenstein films. Films waarin ook menselijke of intelligente wezens worden gecreëerd door gekke wetenschappers en de wezens emotioneel beïnvloed worden door (de schoonheid van) een vrouw.
De structuur van films als ‘The Sixth Sense’ en ‘The Usual Suspects’ werd gepionierd in ‘Caligari’. De film heeft namelijk een einde dat de kijker al het voorgaande opnieuw doet beschouwen en de realiteitswaarde van de rest van de film ter discussie stelt. Het is een vorm die door Fritz Lang werd voorgesteld, vlak voordat hij afscheid nam van het project. De regisseur die later het invloedrijke ‘Metropolis’ zou maken, was ook gevraagd om ‘Caligari’ te regisseren, maar bleek het te druk te hebben. De eindwending bleek niet de wens van de schrijvers – die met het verhaal iets wilden zeggen over de verontrustende staat van Duitsland, in de periode vlak na de Eerste Wereldoorlog – maar de producenten en regisseur Wiene zagen er wel wat in, dus werd er uiteindelijk toch voor deze vorm gekozen.
In Siegfried Kracauers beroemde boek over de Duitse cinema in het interbellum, ‘From Caligari to Hitler’, stelt de auteur dat Wienes film in feite al de trends of gevaren in de maatschappij voorzag die zou leiden tot Hitlers machtsgreep. Wellicht is dit iets te ver gezocht – in ieder geval wat betreft de bewustheid over toekomstige ontwikkelingen – maar de schrijvers poogden zeker wat te zeggen over het misbruiken van macht en het gebruiken van onschuldige, moreel rechtschapen mensen als pionnen voor het uitvoeren van kwade daden. Dit kan om verschillende situaties gaan, waaronder reguliere oorlogsacties, maar de symboliek is zonder meer aanwezig. En het einde zorgt er eerder voor dat er een psychologische, interne laag wordt toegevoegd dan dat de maatschappijkritiek en sociale observaties aan kracht inboeten.
Het is eigenlijk vreemd, gezien het grote succes van de film, dat de expressionistische vormgeving niet wat meer aanhang heeft gevonden onder latere regisseurs, maar dit zorgt er wel voor dat de film altijd fris en innovatief zal overkomen, voor iedere generatie filmkijkers. Bovendien is de verder (inmiddels) conventionele, en naturalistische vertelling nog steeds toegankelijk en is de film om eerder genoemde redenen erg invloedrijk geweest. ‘Das Cabinet des Dr. Caligari’ heeft een redelijk vlot tempo, en is als (psychologische) horrorfilm nog steeds effectief. Caligari zelf en vooral zijn slaapwandelaar Cesare zijn behoorlijk creepy, en de expressionistische stijl van de sets en het gebruik van schaduwen tijdens de moordpartijen – zoals Murnau later in ‘Nosferatu’ dunnetjes zou overdoen – zorgen voor de perfecte toonzetting. Het acteerwerk is soms wat te theatraal, en puur filmisch bekeken is ‘Caligari’ niet heel bijzonder aangezien de grootste visuele aantrekkingskracht wordt gevormd door de sets en het bijna neerkomt op het vastleggen van een toneelvoorstelling, maar het is opmerkelijk hoe weinig de film na bijna negentig jaar aan kracht heeft ingeboet. De sfeer, thematiek, inhoud… nog steeds boeit ‘Das Cabinet des Dr. Caligari’ en is het een onvergetelijke kijkervaring. De kenmerken van een onvervalste, tijdloze klassieker.
Bart Rietvink
Waardering: 4.5
DVD-release: 7 februari 2020 (re-release)