De jeugd van Ivan – Ivanovo detstvo (1962)

Recensie De jeugd van Ivan (Ivanovo detstovo) Cinemagazine Regie: Andrei Tarkovsky | 95 minuten | drama, oorlog | Acteurs: Nikolay Burlyaev, Valentin Zubkov, Evgeniy Zharikov, Stepan Krylov, Nikolay Grinko, Dmitri Milyutenko, Valentina Malyavina, Irina Tarkovskaya, Andrey Konchalovskiy, Ivan Savkin, Vladimir Marenkov, Vera Miturich

In de poëtische openingsscène van Andrei Tarkovsky’s ‘De jeugd van Ivan’ (ook bekend als ‘Ivans jeugd’, ‘Ivan’s Childhood’ of ‘Ivanovo detstvo’) ziet de toeschouwer de twaalfjarige naamgever van de film zielsalleen ronddolen door een natuurrijke omgeving. Hij wordt slechts omringd door enkele herten en vlinders. De jongen (overtuigende rol van Kolya Burlyayev) lijkt er dolgelukkig, alsof hij de koning van de wereld is. Maar dan zwelt er op de achtergrond opeens onheilspellende muziek op. Ivan wordt, door een onzichtbare hand als het ware, meegevoerd naar het mensenrijk. De droom spat uiteen. Zelfs zijn moeder, die haar beschermende aura over de tiener probeert uit te strooien, kan hem niet redden van het naderende onheil.

De daaropvolgende scène toont de nachtmerrie van het dagelijks bestaan. Ivan is tijdens de Tweede Wereldoorlog actief als spion voor het Russische leger. Met zijn geringe lengte is hij de aangewezen persoon om achter vijandelijke linies ongezien het grondgebied te verkennen, zodat het leger precies weet waar het zijn contraoffensief moet inzetten. Zijn werkterrein ligt in een moerasgebied, waar al het leven uit vandaan is getrokken. In de verte klinkt het constante wapengekletter van het Duitse leger. De dreiging hangt als een onverstoorbare deken over het desolate landschap.

Die dreiging wordt optimaal uitgebuit door de esthetiek van het in zwart-wit geschoten ‘De jeugd van Ivan’. De camera is veelal van dichtbij gericht op Ivan of één van de andere personages. Op de achtergrond is de immer donker bewolkte hemel onophoudelijk zichtbaar. Enige verlichting is, vrij letterlijk, ver te zoeken. En als er wel een bron van licht is, werpt het dreigende schaduwpartijen op die het licht gestaag opslokken. De duisternis is aan de winnende hand. Doordat de film de camera het werk laat doen, samen met de minimale montage, ontstaat er een filmrealistisch beeld dat de oorlogsbeklemming effectief voelbaar maakt. De natuurlijke belichting complementeert die ijzingwekkende echtheid.

Ondanks de verschrikkingen en het trauma van het verlies van zijn jeugd verliest Ivan nooit zijn moed en rechtschapenheid. Hoewel nog maar twaalf jaar, heeft hij de nodige levenservaring opgebouwd die hem in staat stelt tegenstand aan de volwassenen te bieden. Hij verdient er hun respect mee, als een gelijke der mannen. Alleen zijn ranke, jonge lichaam bewijst met een kind van doen te hebben. Die clash, tussen het kindzijn en volwassenschap, vergroot andermaal de dreiging. Uiteindelijk draait in ‘De jeugd van Ivan’ alles om dit soort tegenstellingen, met als summum het contrast tussen leven en dood. Ivan leeft in het schemergebied tussen de contrasten in. Een gebied zonder verleden of toekomst. Een plek waar geen winnaars of verliezers zijn. Alleen het eeuwigdurende niets.

Wouter Los

Waardering: 4.5

Bioscooprelease: 19 september 2019 (digitaal gerestaureerd)
VOD-release: 8 oktober 2019
DVD- en blu-ray-release: 8 oktober 2019 (Andrei Tarkovsky Collection – Digitally Restored and Remastered Edition)