De Propagandist (2024)

Regie: Luuk Bouwman | 108 minuten | documentaire

Hoever zou jij gaan om je droom waar te maken? Zou je je daarvoor aansluiten bij de NSB? Met deze gewetensvragen van vaderlandse proporties duikt ‘De Propagandist’ in bed. Filmmaker Luuk Bouwman van ‘Allen tegen allen’ (2019) en ‘Gerlach’ (2023) ontleedt de giftige vermenging van filmliefde en blinde ambitie bij Jan Theunissen die de nietsontziende bijnamen de filmtsaar en de Nederlandse Leni Riefenstahl kreeg tijdens de Tweede Wereldoorlog.

De deftige Theunissen, een zoon van één van ’s werelds rijkste antiquairs, is geobsedeerd door film. Eind jaren twintig tot aan begin jaren dertig jaren maakt de gefortuneerde zoon met succes een aantal films waaronder eentje over het Joodse leven in Nederland. Dan krijgt hij de kans om de eerste Nederlandse film met geluid te regisseren. Meteen gaat hij voor een vaderlands icoon, Willem van Oranje. Echter het publiek en de journaille spugen de prent uit (“Willem van Oranje wordt voor een tweede keer vermoord”) en Theunissen verdwijnt door de achterdeur. Maar zijn honger is niet te stillen en hij bereidt zich stilletjes voor op een terugkeer vanuit de schaduwen (Theunissen monteert onder andere andermans werk) want hij wil nog altijd een zeer grote man worden in de Nederlandse cinema.

Als blinde ambitie standvastig moraal en sensibiliteit overstijgt, krijg je de soort gruwende taferelen die Bouwman in ‘De Propagandist’ snerpend blootlegt. Ook maken Bouwman en historici Rolf Schuursma, die Theunissen in de jaren zeventig interviewde, en Egbert Barten, gespecialiseerd in Nederlandse films geschoten onder auspiciën van de Nazi’s, duidelijk dat niet alleen Theunissen leed aan weinig zelfreflectie. De mensen die toentertijd schouder aan schouder met de filmtsaar op de set stonden konden alleen werken als ze ook lid waren van de juiste groepjes. Als ze later zeiden dat ze het allemaal niet meer goed wisten, wel moesten om nog een boterham te kunnen verdienen, of zich afvroegen waarom weer die oude koeien uit de sloot gehaald moesten worden, spreken getuigenissen en transcripties van hun doen en laten, boekdelen. Bouwman onderstreept dit nog eens stekelig met de vele beschikbare beelden. Ja, dezelfde die zij hadden ingezet als propaganda.

Terugblikken is een steunpilaar in ‘De Propagandist’. Schuursma luistert de interviews met Theunissen terug waarin hij zijn verbazing en lichte dedain over de blik van de geïnterviewde nog altijd moeilijk kan onderdrukken. Theunissen zelf doet dit over de tijd waarin hij naar hartenlust kon filmen. Hij doet het allemaal om de Nederlandse cinema te bestendigen. Misschien begrijpt iedereen hem gewoonweg verkeerd. Tegelijk kan Schuursma tegen Bouwman opener spreken over wat hij toen niet kon zeggen in de interviews met Theunissen. Net als zijn onderwerp had hij geleerd om in bedekte termen te praten om te krijgen wat hij wil. Met terugwerkende kracht zie je hoe dit dubbelzinnig gedrag even menselijk is als een ander helpen of terecht zetten. Bovendien weet je nooit van tevoren wanneer de werkelijke macht voor of achter de camera ligt.

Roy van Landschoot

Waardering: 4

Bioscooprelease: 27 maart 2025