De waarheid (2021)

Recensie De waarheid CinemagazineRegie: Pieter Fleury | 93 minuten | documentaire | Met: Jan Mans, Rudi Bakker, Roelof Jan Manschot, Nico ten Bosch, André de Vries, Willie Pater, Paul van Buitenen, Joan de Wijkerslooth de Weerdesteijn, Klaas de Vries, Frits Pril, Onno van Veldhuizen, Bram Distel

Een zonnige zaterdag, 13 mei 2000, de dag voor moederdag. In Enschede rukt de brandweer ’s middags uit voor een brand op het terrein van SE Fireworks in de woonwijk Roombeek. Videobeelden tonen dat de brand veel bekijks trekt. De grote, lichtgrijze rookwolken spreiden zich uit boven de daken van de huizen. Dan ineens: een reeks enorme ontploffingen. Er vallen 23 doden, waaronder vier brandweerlieden, en vele honderden gewonden. De wijk wordt voor een groot deel verwoest.

In documentaire ‘De waarheid’ van Pieter Fleury uit 2021 worden een aantal betrokkenen van toen geïnterviewd. Het zijn allemaal oudere mannen die terugblikken op wat er destijds gebeurde en wat hun eigen rol daarin is geweest. In het begin is het vooral feitelijk: wat is er gebeurd? Hoe handelt de betreffende persoon destijds? Maar gaandeweg graaft Fleury dieper en reflecteren een aantal betrokkenen op hun handelen en functioneren. Het levert indringende en confronterende gesprekken op – had de ramp met strengere vergunningverlening en controle voorkomen kunnen worden? En had de overheid ook niet strafrechtelijk vervolgd moeten worden?

De mannen die aan het woord komen, worden in zwart-wit gefilmd. De beelden van de ramp en de nasleep zijn in kleur. De meesten van de geïnterviewde mannen zijn vanuit een professionele rol bij de ramp betrokken, zoals gemeenteambtenaren Rolf Oldejans (juridische zaken) en Nico ten Bosch (milieu), maar de ramp heeft zeker ook voor hun persoonlijke leven veel gevolgen. Van de bewoners van de wijk komt Martin Slot aan het woord. Hij is op vakantie op Bali, hoort via zijn broer de eerste details en besluit terug te vliegen. Bij een overstap op het vliegveld van Jakarta ziet hij op de voorpagina van Het Parool dat zijn huis verdwenen is. HIj herkent zijn straat alleen aan een hekje. Vuurwerkhandelaar Rudi Bakker is destijds mede-eigenaar van SE Fireworks, en wordt later veroordeeld wegens het overtreden van milieuvoorschriften. Hij vecht al die jaren al voor eerherstel. Bij hem ligt de frustratie, woede, verdriet en verbittering dicht bij de oppervlakte. Zijn neef Jan Bakker werkt bij de brandweer, maar weet niet dat er op het terrein vuurwerk lag opgeslagen. Hij denkt dat het een oudpapierhandel was. Ook Jan Mans, destijds burgemeester van Enschede en Klaas de Vries, destijds minister van Binnenlandse Zaken komen aan het woord. Beide PvdA-bestuurders die een ‘goede werkrelatie’ hadden, zoals Mans zuinigjes opmerkt, maar over de vraag rond schuld en verantwoordelijk achteraf heel andere opvattingen blijken te hebben. Marten Oosting leidt het onderzoek naar de ramp en Roelof Jan Manschot is als Hoofdofficier van Justitie betrokken bij een eventuele strafzaak. In de terugblikken van de heren zijn de emoties ook twintig jaar later begrijpelijkerwijs niet verdwenen. Met name Ten Bosch en Rudi Bakker worstelen op verschillende manieren vanuit hun eigen rollen met vragen die ze niet kunnen beantwoorden.

De documentaire geeft geen breed overzicht van alle gebeurtenissen en zoomt bijvoorbeeld niet in alle theorieën rond het ontstaan van de brand en nooit opgehelderde omstandigheden bij de brandbestrijding en de nasleep. Geen woord over mogelijke brandstichting, eventueel opgeslagen landmijnen of andere verhalen en vermoedens die de rondte doen. Wel over de nasleep. Wie is verantwoordelijk als het zo mis gaat? Het is heel Nederlands om “daders” en “schuldigen” aan te wijzen. De betrokkenen hebben daar allemaal gedachten bij, over wiens schuld het is. Wijzen naar anderen. Voor wie er schuldig is, lijkt Rudi Bakker op het eerste oog misschien een voor de hand liggende “dader”. Het is zijn opslag, zijn vuurwerk, hij is mede-eigenaar. Het is ondoenlijk in de documentaire om Bakkers handelen helemaal af te pellen, maar het is wel duidelijk dat de vraag over schuld en verantwoordelijkheid niet zo simpel is als die lijkt. Want wat nu als er op verschillende momenten door verschillende instanties en personen misschien niet scherp genoeg is gereageerd? Of als procedures misschien wel zijn gevolgd, maar niet de juiste vragen zijn gesteld? Waarom is er bijvoorbeeld niets gebeurd met het rapport over een eerste explosie in Culemborg, in 1991? En waarom lag er überhaupt een vuurwerkopslag in een woonwijk? Dat het historisch zo gegroeid is vanuit de textielstad die Enschede was, ja, dat zal best. Maar de vervolgvragen die het oproept zijn blijkbaar nooit gesteld.

Fleury kadert de gebeurtenissen in rond de vergunningen en de rol van diverse overheden: de gemeente en het Rijk. Voormalig hoofdofficier Manschot vindt achteraf dat de overheid strafrechtelijk iets te verwijten valt. Hij laat zich destijds door de voorzitter van het College van Procureurs-Generaal overtuigen dat strafrechtelijke vervolging van bijvoorbeeld de gemeente waarschijnlijk kansloos is vanwege de zogeheten Pikmeer arresten van de Hoge Raad. Hier knaagt duidelijk iets aan het rechtsgevoel. Ook het getouwtrek tussen Mans en De Vries laat hen beiden niet van hun beste kant zien. Waarom is de burgemeester in functie gebleven? Omdat de gemeenteraad hem vertrouwen gaf, is het kordate antwoord van Mans. Maar is dat ook niet een vorm van wijzen naar een ander? In de docu komt wel kort nog het aftreden van VVD-wethouder Koopmans aan bod. Die van haar collega wethouder Buursink (PvdA) daarvoor niet – terwijl hij ook kritiek had op de rol van Mans. De Vries verwerpt verantwoordelijkheid van hemzelf als bewindspersoon. Volgens hem wordt over de ministeriële verantwoordelijkheid veel ‘dwaze dingen’ gezegd. Had het ministerie na de ramp in Culemborg (2 doden, heel veel schade aan huizen in de omgeving) niet in moeten grijpen rond opslagen van explosief materiaal in de buurt van woningen?

Pieter Fleury zet met ‘De waarheid’ kijkers aan het denken of we in Nederland de zaken wel zo goed geregeld hebben als we vaak denken dat we ze geregeld hebben. Een onderwerp dat altijd actueel is, maar regelmatig ook in het nieuws komt, als misstanden opduiken, wettelijke regels niet altijd rechtvaardig blijken te zijn en bestaande regels niet altijd gehandhaafd worden.

Hans Geurts

Waardering: 4.5