Despair (1978)

Regie: Rainer Werner Fassbinder | 119 minuten | drama | Acteurs: Dirk Bogarde, Andréa Ferréol, Klaus Löwitsch, Volker Spengler, Armin Meier, Peter Kern, Adrian Hoven, Alexander Allerson, Hark Bohm, Roger Fritz, Gottfried John, Y Sa Lo, Lilo Pempeit, Ingrid Caven, Voli Geiler, Isolde Barth

Waar Rainer Werner Fassbinder bij het grote publiek een grote onbekende is, lopen critici en cinefielen al vele jaren met de regisseur weg. De Duitser is in zijn carrière zeer productief geweest. In slechts veertien jaar maakte de filmmaker meer dan veertig films, schreef hij tientallen toneelstukken en verleende meermalen zijn medewerking aan het werk van anderen. De om zijn zelfdestructieve en subversieve karakter bekendstaande Fassbinder is een exponent van de New German Cinema, een filmstroming van linkse creatievelingen die afstand namen van de conventionele heimat-film en het verleden van hun ouders. In het Duitsland van na de Tweede Wereldoorlog werd de recente geschiedenis doodgezwegen en het leven dichtgesmeerd met een laag van schijnheilige tevredenheid. De kritische filmmakers wilden de problemen in hun land wel aan de kaak stellen. Zodoende ontstond er een nationale cinema die het valse optimisme van die tijd door wist te prikken. Hun hoofdpersonages waren eenzame mislukkingen met kwade bijbedoelingen en kritiek op het politieke bestel. Het zijn allen thema’s die terug zijn te vinden in ‘Despair’. Het maakt van Fassbinders eerste Engelstalige film, een adaptatie van Vladimir Nabokovs gelijknamige roman, een fameuze film-noir met een uitblinkende aan surrealisme grenzende symboliek.

1930. Hermann Hermann (Dirk Bogarde) leidt een ongelukkig leven. Hij heeft een onfortuinlijk huwelijk met de voluptueuze blondine Lydia (Andréa Ferréol). Hun seksleven is een geforceerd theaterstuk en Hermann verdenkt zijn vrouw er van vreemd te gaan met haar ‘neef’ Ardalion (Volker Spengler). Ook zijn werk als directeur van een chocoladefabriek zit in een neerwaartse spiraal. De zaken in het Duitsland van het interbellum gaan slecht. Het nationaalsocialisme van Adolf Hitler is in opkomst. Zijn half-Russische/half-Joodse afkomst zit succes meer dan ooit in de weg. De buitenwereld heeft Hermann cynisch gemaakt. Tegen deze achtergrond doemt ogenschijnlijk vanuit het niets een dubbelganger op die zijn leven volledig op de kop zal zetten. Als hij tijdens een zakenreis ook nog Felix Weber (Klaus Löwitsch) ontmoet, een zwerver die sprekend op hem zou lijken, zijn de rapen gaar.

Het genre van de dubbelgangerfilm geeft alle ruimte aan stijl en de welhaast impressionistische en surrealistische manier waarop de innerlijke wereld van de personages vorm krijgt. Dat heeft te maken met het spel van perceptie. Bestaat de dubbel alleen in het hoofd van een protagonist of is deze voor iedereen waar te nemen, de toeschouwer incluis. Fassbender zet dit routineuze spel in ‘Despair’ voort door aanhoudend met de perceptie van die toeschouwer te spelen. Dat doet hij met enkele welgevormde stijltoepassingen.

Vanaf de eerste scène valt het op dat de decors veelal bestaan uit glaswerk en spiegels. Het zijn vensters die de ruimtes vormgeven en afbakenen. Vooral dat laatste is hier van belang. Het gebruik van glas geeft Hermann de kans zich te distantiëren van de andere personages, zijn vrouw voorop. In de opening van de film zijn de twee nog nadrukkelijk te zien in één ruimte. Hoe meer de wanhoop bij Hermann toeneemt, hoe meer de afstand tussen hen groter wordt en de glazen wanden als een blokkade tussen hun in komt te staan. Maar er is meer. De vensters fungeren eveneens als scherm. Het decor zegt wat over de manier waarop Hermann zichzelf ziet, en belangrijker nog, hoe hij hoopt dat anderen hem zien. Herhaaldelijk wordt de analogie gemaakt met film als medium zelf. Hermann ziet zichzelf graag als de acteur van zijn eigen leven en handelt daar ook naar. Zijn stand-in, in de hoedanigheid van Felix Weber of zijn eigen geestverschijning, mag voor hem de kolen uit het vuur halen. Zodoende is hij in staat voor zichzelf nieuwe levenslijnen te creëren waarin hij wel gelukkig kan worden. De glazen mozaïek geeft zijn versplinterde karakter krachtig weer.

Fassbinder weet door de vele glazen decorstukken ook geraffineerd gebruik te maken van het licht. Niet alleen is het een visuele leidraad voor de toeschouwer, ook is de hoeveelheid licht een indicatie van Hermanns waanzin. Hoe meer ‘Despair’ vordert, hoe meer hij verblind wordt door zijn eigen gekte. Zijn onderbewuste richt zich naar buiten en laat het lichaam uiteindelijk in vertwijfeling achter. Als gevolg van de strakke choreografie vol beweging en de spannende montage wordt de zotheid verder uitgebouwd. Doordat het surrealistische uiterlijk van ‘Despair’ ook de afstand tussen werkelijkheid en droom overbrugt, spelen al deze cinematografische stijlmiddelen in op de gemoedstoestand van de toeschouwer. De verontrusting in ‘Despair’ is in grote mate tastbaar.

De scherp ironische dialogen verraden dat ‘Despair’ oorspronkelijk van Russische makelij is. Evenwel is de film duidelijk toe te schrijven aan de New German Cinema-stroming. In de handen van Rainer Werner Fassbinder levert dat een heerlijke, met symboliek doorspekte film op. Fassbinder zou vier jaar na het verschijnen van ‘Despair’ aan een overdosis komen te overlijden. Zijn veel te vroege heengaan betekent niet dat de filmmaker uit het oog verloren moet worden, eerder is het een goede reden om zijn oeuvre blijvend te omarmen. ‘Despair’ vormt daarin een uitstekende kennismaking.

Wouter Los

Waardering: 4.5

Bioscooprelease: 17 juli 2014
DVD-release: 20 januari 2015