Die Wannsee Konferenz (2022)

Regie: Matti Geschonneck | 108 minuten | drama, geschiedenis | Acteurs: Philipp Hochmair, Johannes Allmayer, Maximilian Brückner, Matthias Bundschuh, Fabian Busch, Jakob Diehl, Lilli Fichtner, Godehard Giese, Peter Jordan, Arnd Klawitter, Frederic Linkemann, Thomas Loibl, Sascha Nathan, Markus Schleinzer, Frederik Schmid, Simon Schwarz, Rafael Stachowiak, Matthias Brandt

Op 20 januari 1942 vindt de meest beruchte vergadering uit de geschiedenis plaats, in een villa net buiten Berlijn die uitkijkt over het meer de Wannsee. De deelnemers zijn hooggeplaatste ambtenaren, staatssecretarissen en hoge functionarissen van de SS uit verschillende delen van het Derde Rijk. Onderwerp van gesprek: de praktische uitvoering van de “Endlösung”, de “eindoplossing” van het jodenvraagstuk in Europa. ‘Die Wannsee Konferenz’ is als een docudrama gefilmd in opdracht van de Duitse tv-zender ZDF in 2022, omdat het dan 80 jaar geleden is dat de conferentie plaatsvond. De film is deels opgenomen op de locatie zelf, waar nu een herinneringscentrum annex museum gevestigd is. De villa aan de Wannsee bevindt zich in een luxueuze omgeving, want in 1942 wonen ook veel “goudfazanten”, zoals partijkopstukken als bijnaam hebben, in de buurt. De vergadering zelf duurt minder dan twee uur, inclusief korte onderbrekingen voor hapjes en ruggespraak. De film hanteert een afstandelijke, zakelijke stijl – zonder muziek – en reconstrueert de vergadering zo goed als mogelijk. De makers baseren zich hierbij op de enige bewaard gebleven kopie van de notulen. De overige 29 originele notulen zijn door de nazi’s vernietigd, maar in het archief van het ministerie van Buitenlandse Zaken wordt het laatste exemplaar na de oorlog door de Amerikanen gevonden.

De vijftien mannen zijn de plaatsvervangers van hun politieke bazen en de schakels tussen de topmannen en de organisatie onder hen. Ze zijn er op uitnodiging van SS-Obergruppenführer Reinhard Heydrich, hoofd van de RHSA (Reichssicherheitshauptambt, de overkoepelende Rijksveiligheidsdienst) en plaatsvervangend Rijksprotector van Bohemen en Moravië. Heydrich, gespeeld door de Oostenrijkse acteur Philipp Hochmair, is de drijvende kracht achter de uitvoering van de Endlösung. Die verhulde term houdt in dat alle joden in Europa vermoord moeten worden. Soms wordt nog wel eens beweerd dat op de Wannsee-conferentie besloten wordt tot de Endlösung, maar dat is een misvatting. Rijksmaarschalk Hermann Göring heeft in 1941 al een schriftelijke opdracht gegeven aan Heydrich om de Endlösung te organiseren. Het besluit is allang genomen, de conferentie is een afstemmingsoverleg tussen allerlei ministeries, instanties en diensten over wie wat doet – en vooral dat de SS de leiding heeft over deze operatie en de overige organen van het Derde Rijk zich naar het commando van de SS moeten voegen. De conferentie is ook nog eens uitgesteld, eigenlijk zou deze op 9 december 1941 plaatsvinden, maar door een tegenoffensief van de Sovjet-Unie aan het Oostfront (5 december) en de Japanse aanval op Pearl Harbor (7 december) die de Amerikanen in de oorlog betrekt, wordt deze verplaatst naar die bewuste 20e januari.

Endlösung of eindoplossing, er staan nog meer eufemistische termen in de notulen. Dat wordt ook zo afgesproken door Heydrich en zijn naaste medewerkers SS-Gruppenführer Heinrich Müller (Jakob Diehl), hoofd van de Gestapo, en SS-Obersturmbannführer Adolf Eichmann (Johannes Illmayer), zodat het minder “hard” klinkt op papier en mensen niet schrikken – en toch iedereen weet wat er bedoeld wordt. Hoewel Heydrich de centrale figuur is, blijft Hochmair een beetje op de achtergrond. Hij gedraagt zich in deze film vooral als een procesbegeleider, hoffelijk en aimabel, maar heel sporadisch glinstert er iets van fanatisme achter zijn glimlach. Het is intrigerend om naar te kijken, maar toch blijft zijn Heydrich hier wat kleurloos. Een portret dat niet helemaal overeen lijkt te komen met het beeld van Heydrich dat we hebben: een man die zo extreem gevoelloos was, dat hij “de man met het ijzeren hart” werd genoemd en vanwege zijn brede optreden bijnamen kreeg als “het blonde beest” en “de slager van Praag”. Naast hem is het vooral Diehl die Gestapochef Müller vol nauwelijks verborgen agressie lijkt te zitten en tegenstribbelende deelnemers met priemende blikken en een minachtende trek op zijn gezicht aankijkt. De ministeries van Binnenlandse Zaken, Justitie en Buitenlandse Zaken hebben staatssecretarissen of onderstaatssecretarissen afgevaardigd. Namens Binnenlandse Zaken zit dr. Wilhelm Stuckart (Godehard Giese) aan tafel. Hij is mede-auteur van de Neurenberger Rassenwetten uit 1935, de juridische basis waarop de joden worden uitgesloten van het dagelijks leven in het Reich. Zijn geordende juridische geest heeft moeite met de nonchalante wijze waarop de SS omgaat met de wettelijke regels die hij heeft opgesteld. Ook zijn er reserves bij de secretaris-generaal van de Rijkskanselarij, Friedrich Kritzinger (Thomas Loibl). Met zijn 51 jaar is de oudste aanwezige. Als veteraan uit de Eerste Wereldoorlog huivert hij bij het gebruik van gifgas. De meeste van de overige aanwezigen willen vooral hun eigen macht of zeggenschap op hun eigen terrein behouden. Staatssecretaris Josef Bühler (Sacha Nathan) van het Generalgouvernement (het voormalige Polen) wil vooraf voorrang hebben, zodat “zijn” joden het eerst aan de beurt zijn. Verder is het qua procedures eigenlijk een volkomen normale vergadering – en dat is hetgeen wat “Die Wannsee Konferenz” nu zo beklemmend maakt. De agenda wordt nagelopen, standpunten uitgewisseld, toelichtingen gegeven, korte schorsingen gehouden en toegewerkt naar een consensus en conclusies. Alleen wàt er besproken wordt, maakt deze vergadering zo uitzonderlijk en monsterlijk: de praktische uitvoering van de uitroeiing van 11 miljoen joden in Europa.

Wat verder wel opvalt aan de film is dat de Hitlergroet, de standaard begroeting in het Derde Rijk, nagenoeg achterwege blijft. Ook de bewakers aan de poort van de villa brengen het traditionele militaire saluut met de rechterhand naar de slaap, in plaats van de gestrekte rechterarm. Verder ademt de film juist door de sobere en strakke stijl veel authenticiteit. Dat in de film Duits wordt gesproken, draagt daar overigens ook aan bij. De film is bewust als een momentopname neergezet en geeft opzettelijk – volgens de makers – weinig context. Het is aan de kijker om de gebeurtenissen te plaatsen. Het helpt dan wel om de voor- en nageschiedenis te kennen.

Dit is de derde film over deze conferentie. In 1984 werd al een gelijknamige en sterke Duitse tv-film gemaakt – in grotendeels dezelfde stijl als deze versie uit 2022. In 2001 was er een Brits-Amerikaanse versie met als titel ‘Conspiracy’, waarin Kenneth Branagh de rol van Heydrich op zich neemt. In die film zijn er veel levendiger discussies en lopen de emoties veel hoger op. In de film uit 2022 verheft niemand zelfs maar zijn stem. Het is juist die zakelijkheid en het bijna volslagen gebrek aan emotie dat de film zo beklemmend maakt. Alle drie de versies zijn de moeite waard en ‘Die Wannsee Konferenz’ uit 2022 kan zich zeker meten met de twee voorgangers.

Hans Geurts

Waardering: 4

Bioscooprelease: 7 april 2022