Earth Story (1998)

Regie: Danielle Peck, Simon Singh | 400 minuten | documentaire | Gepresenteerd door: Aubrey Manning

De aarde is een complex geheel en heeft er miljarden jaren over gedaan om de vorm aan te nemen die wij vandaag de dag kennen. De documentaire ‘Earth Story’, die in 1998 in Groot-Brittannië werd uitgebracht door de BBC, neemt de kijker mee op een geologische tijdreis die een onthullend beeld schetst van het ontstaan van onze planeet. De serie kent een zeer logische opbouw en ontleedt stap voor stap het complexe bouwwerk dat de aarde is. De eerste aflevering richt zich op de geologische ouderdom van de aarde. Lange tijd gold de Bijbel als het belangrijkste hulpmiddel bij de ouderdomsbepaling van de aarde. Middeleeuwse schattingen gingen uit van een leeftijd van circa 4500-5500 jaar, maar met de opkomst van de natuurwetenschappen kwamen ook de schattingen langzaam maar zeker dichter in de buurt van de werkelijkheid. Biostratigrafie (het dateren van gesteentelagen aan de hand van bepaalde gidsfossielen) en radiometrische datering leidden de definitieve doorbraak van de geologische ouderdomsbepaling van de aarde in. Moderne dateringen schatten de ouderdom van de planeet op ruim 4,5 miljard jaar.

De volgende afleveringen richten zich vooral op de geologische processen die zich continu, grotendeels buiten ons blikveld, afspelen onder het aardoppervlak. De vorming en verdwijning van nieuwe stukken oceaanbodem, de rol van vulkanen, de vorming van gebergten, het ontstaan en de opbouw van de aardkorst, platentektoniek, het ontstaan van aardbevingen en de constante ophoging en verzakking van land zijn een paar intrigerende voorbeelden. Vooral interessant is de episode waarin stilgestaan wordt bij de grote aardbeving die in 1964 voor veel tumult zorgde in Alaska. Zware aardbevingen zijn op zich geen onalledaagse gebeurtenissen, maar de aardbeving in Alaska vormde de opmaat naar een belangrijke wetenschappelijke doorbraak. Na de aardbeving bleek namelijk dat bepaalde stukken land twaalf meter hoger lagen dan voor de gebeurtenis, terwijl andere delen een paar meter gezakt waren. Sommige naaldbossen stierven zelfs en masse af omdat ze onder de zeespiegel terecht waren gekomen. Het onderzoek van geoloog George Plafker toonde aan dat bepaalde delen van de oceaanbodem regelmatig onder continentale platen schuiven en uiteindelijk verdwijnen in het binnenste van de aarde. Deze ontdekking loste ook een ander mysterie op dat wetenschappers al decennialang hoofdbrekens had bezorgd: hoe kan het dat er rondom mid-oceanische ruggen steeds nieuwe zeebodem wordt aangemaakt zonder dat de aarde spectaculair in omvang toeneemt? Het antwoord is dus eigenlijk vrij simpel: het binnenste van de aarde fungeert als een soort lopende band, die constant nieuwe aardmassa aanmaakt en afstoot. De laatste twee afleveringen hebben een iets andere insteek. Aflevering zeven beschrijft de historie van het leven, beginnend met primitieve blauwwieren (de eerste zuurstofproducerende organismen). Uiteindelijk komen we via de eerste gewervelde dieren en de dinosauriërs uit bij het tijdperk van de zoogdieren en het ontstaan van de mens. De laatste aflevering tracht een antwoord te vinden op de vraag waaraan de aarde zijn uniciteit te danken heeft. Kortom: waarom treffen we juist op aarde complexe levensvormen aan die op andere (ons bekende) planeten niet gevonden worden?

De bovenstaande thema’s nemen op het eerste gezicht misschien de vorm aan van droge wetenschappelijke kost, materie die alleen begrijpelijk is voor doorgewinterde natuurwetenschappers. Toch valt dit best mee. De makers van ‘Earth Story’ hebben hun best gedaan om de complexe mechanismen die de aarde vormen, en van leven voorzien, op een begrijpelijke manier uit de doeken te doen. Het begrip convectie (de stroming van gas of vloeistof onder invloed van verschillen in temperatuur, druk of dichtheid) wordt bijvoorbeeld uitgelegd met een proefje dat herinneringen oproept aan de biologie- en scheikundelessen op de middelbare school. Het opbollen en samenpersen van de aardkorst wordt met een model van piepschuim en eenvoudige tekeningen uit het rijk der abstractie gehaald. Bovendien hebben de makers van ‘Earth Story’ een gouden greep gedaan door Aubrey Manning aan te stellen als presentator. Manning, van huis uit een bioloog, beleeft zelf zichtbaar ook veel plezier aan de ontdekkingstocht naar de geheimen van de aarde en geeft ruiterlijk toe dat hij op geologisch gebied ook niet veel meer is dan een redelijk geïnformeerde leek. Daarnaast heeft de man een uiterst prettige uitstraling en vertelstem, wat ook altijd helpt bij een wetenschappelijke documentaire die bol staat van het feitenmateriaal. Fraaie beelden van gloeiende lavastromen, de onmetelijke oceaandiepten en de rijkgeschakeerde dieren- en plantenwereld vormen de kers op de taart.

Het bekijken van het in totaal bijna zeven uur durende ‘Earth Story’ is een behoorlijke zit. Maar wel een zeer interessante. De nieuwsgierige kijker zal zijn wetenschappelijke feitenkennis flink kunnen uitbreiden en een totaaloverzicht krijgen van de manier waarop de aarde functioneert. Bovendien schetst de documentairereeks een beeld van de aarde dat maar zelden de aandacht trekt: de planeet is geen statische steenklomp die naar believen geëxploiteerd kan worden, maar eerder een superorganisme dat constant in beweging is, aangedreven door zijn eigen innerlijke energie. Een beetje bescheidenheid is dan ook op zijn plaats. Als je de geologische tijdschaal als uitgangspunt neemt, is de mens namelijk niet veel meer dan een (vaak schadelijke) passant die pas net om de hoek komt kijken.

Frank Heinen