Eleni – Trilogia: To livadi pou dakryzei (2004)
Regie: Theo Angelopoulos | 170 minuten | drama, oorlog, romantiek | Acteurs: Alexandra Aidini, Nikos Poursadinis, Giorgos Armenis, Vassilis Kolovos
Praktisch vanaf de eerste seconde van ‘Eleni’ weet je dat je naar een bijzondere film zit te kijken. We zien een grote groep mensen met koffers, en met kleren die vervlogen adel suggereren, zoals de voice-over stelt, langzaam maar zeker naar de kijker toe lopen, richting de grote rivier in de Golf van Saloniki. Dit shot wordt lange tijd vastgehouden, terwijl de mensen en hun gezichten steeds duidelijker worden. De voice-over vertelt ons over de locatie en situatie van deze mensen, maar benadrukt ook zaken die ook in het beeld zelf zichtbaar zijn, een strategie die voor filmpuristen in principe “not done” is. Het is immers dubbelop, en de kijker moet zelf uit de beelden de informatie halen. Toch is het in dit geval nuttig, omdat in het begin de groep mensen nog niet duidelijk is waar te nemen, en er bovendien vele punten zijn waar je je aandacht op kunt vestigen. De voice-over dirigeert ons naar de vooroplopende man, vrouw, hun zoontje, maar vooral het kleine meisje dat tussen hen in loopt, en regelmatig de hand van het jongetje zoekt en vastpakt. Dit meisje, Eleni genaamd, zal het middelpunt vormen van de gehele verdere film.
En die film is er één van zowel een ongekende schoonheid als een diepe tragiek, een contrast dat zich manifesteert in enerzijds de vorm, en anderzijds de inhoud van de film. Het verhaal gaat namelijk van kwaad tot erger. Dat wil zeggen, er zijn wel milde oplevingen, en mooie momenten van hoop en samenzijn, maar net wanneer het de goede kant lijkt op te gaan voor Eleni, gebeurt er weer iets verschrikkelijks in haar leven, waaronder het sterven van verschillende dierbaren. Het begint al slecht wanneer Eleni’s pleegvader verliefd op haar wordt, haar bezwangert en vervolgens met haar trouwt. Doodongelukkig in deze situatie besluit ze om, op de dag van de trouwerij met haar geliefde Alexis te vluchten. Ze maken moeilijke tijden mee vanwege de heersende armoede en niet in de laatste plaats de uitbrekende oorlog, die op verschillende manieren zijn tol eist van Eleni en haar man en kinderen. Daar komt bij dat ze op hun hoede moeten blijven voor de vader van Eleni, die haar om de zoveel tijd op het spoor komt.
Maar zo ontzettend treurig als de inhoud van de film is, zo wonderbaarlijk mooi is de vorm. Uiterlijk gezien is de film zó aantrekkelijk, dat er eigenlijk geen verhaal meer nodig is. Elke scène heeft wel iets visueel, of auditief, boeiends en verfrissends, in ieder geval voor mensen onbekend met de films van Angelopoulos. Van de prachtige pasteltinten en rustige overzichtsshots van menigtes en (boeren)dorpjes, die doen denken aan schilderijen van oude meesters als Breughel of Vermeer, tot aan de virtuose lange takes en following shots, waarin we in één onafgebroken opname de betreffende personages door verschillende ruimtes volgen, zijn soms werkelijk magistraal te noemen en nooit minder dan indrukwekkend. De zich evacuerende inwoners van een onder water gelopen dorpje, waarbij vele roeibootjes langzaam tussen de daken door varen richting de oever, zorgt voor enkele magische, bijna hypnotiserende shots. Ook de schaarsheid van het geluid draagt aan deze beleving bij. Wanneer we de indrukwekkende beelden begeleid horen met alleen het langzaam ritmische geluid van de roeispanen op het water, is het alsof we een schrijnend gedicht in beeld en geluid ervaren.
Geluid wordt ook erg prikkelend gebruikt op het moment dat Alexis voor het eerst kennis maakt met het groepje muzikanten waar hij mee zal gaan spelen. Hij wordt door vriend en bewonderaar Nikos – Alexis speelt prachtig accordeon – naar de bovenverdieping van een vervallen gebouw gebracht, en ziet lange tijd niets: slechts een grote houten ruimte. Nikos, loopt naast hem met een voortdurende glimlach op zijn gezicht… en dan horen we ineens muziek. Eerst een enkele saxofoon, en dan een trommel, een klarinet, snaarinstrumenten, terwijl we niet zien waar het geluid vandaan komt. Maar dan vult het frame zich langzaam maar zeker met spelende muzikanten die in een cirkel om Alexis heen staan en rustig naar hem toe lopen. Een betoverend moment.
De zo prachtige vorm van de film werkt jammer genoeg ook wat in het nadeel van de film. De visuele symboliek en gestileerde momenten doen bij tijd en wijlen té artificieel aan; alsof alles in dienst lijkt te staan van de vorm. Dit doet afbreuk aan het realisme en de betrokkenheid van de kijker bij het verhaal. Wanneer we een zojuist neergeschoten (belangrijk) personage zien rond strompelen te midden van een veld vol opgehangen witte lakens (vermoedelijk wasgoed), weet je als kijker hoe laat het is: het is duidelijk de bedoeling dat de man zijn eigen wond betast, en zodoende in staat zal zijn een contrasterende rode bloedafdruk op de maagdelijk witte lakens achter te laten. Ook kun je je afvragen of op het belangrijke moment van afscheid tussen Eleni en Alexis, de laatste het door Eleni halfafgemaakte truitje niet liever zou meenemen op zijn bootreis naar Amerika dan het te laten ontrafelen door een draadje vast te houden terwijl hij weg roeit en Eleni op de kade het andere eind vasthoudt. Het ziet er mooi uit, maar écht realistisch doet het niet aan.
Een gedeelte van het probleem van afstandelijkheid is het chronische gebrek aan close-ups in de film. Er zijn niet meer dan een handvol shots aan te wijzen waarin de gezichten, en de emoties die hieruit spreken, van dichtbij waarneembaar zijn. En vooral wanneer het om zo’n ingrijpend verhaal gaat is dit toch wel een makke van de film. Het is aan te moedigen dat er in dit opzicht niet té manipulatief te werk wordt gegaan, maar om de scène waarin Eleni haar dode kind op het slagveld ziet liggen alleen gepaard te laten gaan met louter een esthetisch ver shot met het kind aan de bovenkant van het frame, en de moeder aan de onderkant, gescheiden door een rivier, zonder ooit één van de personages van dichtbij te zien, is een vreemde keuze. Deze scène doet bijna vermoeden dat de regisseur aan het spelen is met het publiek, dat zo graag emotie wil zien, maar deze niet krijgt. Ook trekt Angelopoulos zijn minimalisme in de laatste akte van de film soms wat te ver door, met scènes, zoals één met een langdurig ijlende Eleni, waarbij de kijker rusteloos wordt.
Maar gelukkig zijn er meer dan genoeg momenten waarop vorm en inhoud prachtig samengaan. Momenten waarin dialoog overbodig is en de beelden en het geluid voor zich spreken, zoals de scène waarin een verdrietige Eleni aan een tafeltje gaat zitten bij een strandtentje, maar al snel vermaakt wordt door een groepje mannen dat om de beurt kort een dansje met haar maakt, op muziek afkomstig van een radio. Verdriet wordt hier getemperd door de vreugde van de dans en muziek, en zorgt voor een hele aparte sfeer. Het is alsof je als kijker aan het zweven bent, gevangen tussen de trieste werkelijkheid van Eleni en Alexis, en de hoopvolle beelden en klanken van de muziek en de met Eleni dansende mannen.
Hoewel de film lange tijd de indruk wekt niet minder dan een meesterwerk te (zullen) zijn, is de film, of liever regisseur, zich teveel bewust van zijn eigen schoonheid en geeft hierdoor niet genoeg aandacht aan de personages zélf. De film is ook als een soort mythe, of verwijzing naar oude Griekse verhalen, waaronder dat van Oedipus, op te vatten, maar dit verantwoordt de onevenredige mooifilmerij maar ten dele. De film is qua script wat te episch en symbolisch, en te weinig intiem om de kijker volledig in zijn ban te kunnen houden. Maar voor een ieder die houdt van films die hun tijd nemen, en de ogen en oren van de kijker prikkelen met adembenemende composities en fascinerend camerawerk, is ‘Eleni’ een ongekwalificeerd succes.
Bart Rietvink
Waardering: 4
Bioscooprelease: 2 december 2004