Enemy at the Gates (2001)

Regie: Jean-Jacques Annaud | 133 minuten | drama, oorlog | Acteurs: Jude Law, Ed Harris, Joseph Fiennes, Rachel Weisz, Bob Hoskins, Ron Perlman, Eva Mattes, Gabriel Thomson, Matthias Habich, Sophie Rois, Mario Bandi, Hans Martin Stier, Ivan Shvedoff

De release van deze film vond plaats vlak na het megasucces van Steven Spielbergs ‘Saving Private Ryan’. Laatstgenoemde productie wakkerde de revival van oorlogsfilms aan in Hollywood. De keuze van studio Paramount om vlak na Spielbergs werk deze film uit te brengen is begrijpelijk. Maar helaas viel deze beslissing nadelig uit voor ‘Enemy at the Gates’. De critici vergeleken de film van Franse regisseur Jean-Jacques Annaud steevast met de Amerikaanse blockbuster. Het gevolg was dat ‘Enemy at the Gates’ erg lauwtjes werd ontvangen. Ten onrechte.

De manier waarop de twee oorlogsfilms worden verteld is veel te afwijkend om tot een vergelijking te komen. De manier waarop er tegen beide producties werd aangekeken is niet fair, daarvoor zijn beide films veel te verschillend. Allereerst is er in ‘Enemy at the Gates’ veel meer ruimte vrijgemaakt om de personages uit te diepen en staat het oorlogsgeweld veel meer op de achtergrond. ‘Saving Private Ryan’ mikte juist op de gruwelen van de oorlog en de kracht van die film was niet het gammel vertelde verhaal, maar juist de prachtig, realistisch gefilmde oorlogsscènes. Waar de oorlog in Spielberg’s film centraal stond, daar staat in Annaud’s productie de mens centraal. De Fransman focust veel meer op het mens als individu. Deze thematiek weet hij heel mooi te treffen in de eenzame momenten waarin de sluipschutters elkaar proberen te doden. Het in eenzaamheid wachten op de ‘prooi’, de spanning en uiteindelijk de finale. De dood ligt overal op de loer. iedere soldaat staat uiteindelijk alleen. Ook de beginscène waarin een boot vol Russische soldaten naar de haven van Stalinggrad wordt gestuurd benadrukt deze thematiek. De wankele boten worden zowel ter land als in de lucht onder vuur genomen door de Duitsers. Eenmaal aangemeerd, worden de Russische troepen als slachtvlees het strijdtoneel ingestuurd. Duitse mitrailleurs moorden hele pelotons uit. Enkele troepen geloven niet in deze zelfmoordtactiek en beginnen te vluchten. De Russische superieuren schieten hun eigen troepen met deze ‘deserteurs’ dood. Een mensenleven telt niet in een oorlog.

De Franse regisseur heeft van ‘Enemy at the Gates’ een organische genremix gemaakt. Zowel de karakteruitdieping, de gruwelen van de oorlog en het drama vormen een krachtig geheel. Het gevaar van verschillende genres in een film is dat niet elk onderdeel overtuigd. Annaud heeft alle valkuilen weten te ontwijken en leverde een mooie film af. Het verhaal draait om Vassilli, een jonge soldaat die een uitmuntend schutter is. De Russische propagandachef Danilov (Joseph Fiennes) is erg onder de indruk van Vassilli. Door de soldaat tot Ruslands nieuwe held te bombarderen hopen Danilov en zijn superieuren het moraal van de Russische troepen op te vijzelen. Het plan werkt. Vassilli wordt een held en al snel neemt zijn reputatie als ‘Moffendoder’ mythische proporties aan. De naïeve scherpschutter kan niet omgaan met zijn nieuw verworven roem. Hij begint aan zichzelf te twijfelen. Door Vassilli’s onzekerheid komt de vriendschap met Danilov onder druk te staan. De hechte band tussen de twee mannen begint nog meer te verslechteren als er een vrouw in het spel komt. De mooie Tania (Rachel Weisz) wordt het twistpunt en bijna de ondergang van een op het eerste gezicht onbreekbare vriendschap. Veel tijd om de zaken uit te praten is er niet. De Duitsers sturen de beruchte majoor Konig op Vassilli af. Konig is een meesterlijke sluipschutter. Er ontstaat een dodelijk kat- en muisspel tussen de jonge Rus en de Duitser.

Het drukke plot van de film wordt erg beheerst verteld door Annaud. Via een summiere flashbackstructuur weet hij in een korte tijd zijn personages goed uit te diepen. De acteurs zijn meesterlijk goed gecast. De toen nog zeer onbekende Brit Jude Law speelt zijn rol vol overtuiging. Alleen al zijn dromerige ogen en gekwelde blik maken duidelijk dat hij niet in deze smerige oorlog thuishoort. Law speelt een echt mens en geen eenmansleger. De twijfels waarmee Vassilli wordt overmand worden zeer herkenbaar gebracht door de charismatische Brit. De chemie tussen hem en Joseph Fiennes is ook duidelijk aanwezig. In een korte tijd weten beide acteurs hun (film)vriendschap prachtig neer te zetten, de strubbelingen die er ontstaan na de komst van Tania zijn subtiel gespeeld door de twee mannen. In de pers is er veel kritiek geweest over een liefdesscène tussen Tania en Vassilli. Het zou ongepast zijn om dergelijke romantiek in een oorlogsfilm te zetten. Annaud gebruikt de romance niet om op een goedkope manier romantiek toe te voegen. Integendeel, het versterkt juist het drama. Het is een essentieel onderdeel van de film. De wederzijdse aantrekkingskracht tussen de twee is erg geloofwaardig en naturel gebracht.
Het sterke acteerwerk tilt de film ver boven de eendimensionale heldhaftige soldaten uit het gros van de oorlogsfilms uit. De Amerikaan Ed Harris maakt ook in indruk in zijn rol als zwijgzame Duitse majoor. Harris acteert in deze productie vooral met lichaamstaal dan met tekst. Kleine gebaren en gezichtsuitdrukkingen maken de emoties van Harris’ personage duidelijk. De Amerikaanse karakteracteur weet sympathie voor zijn karakter op te wekken, ondanks dat de kijker weet dat hij voor een foute zaak vecht.

‘Enemy at the Gates’ is veel meer dan een oorlogsfilm. Het is een drama over morele keuzes, vriendschap, onzekerheid en eenzaamheid. Een drama met op de achtergrond een allesvernietigende oorlog. Annauds film is visueel misschien niet zo spectaculair als Spielbergs film, qua emotionele inhoud veegt ‘Enemy at the Gates’ de concurrent compleet van tafel.

Frank v.d. Ven

Waardering: 4

Bioscooprelease: 29 maart 2001