Enfant Terrible (2020)

Regie: Oskar Roehler | 134 minuten | biografie, drama | Acteurs: Oliver Masucci, Hary Prinz, Katja Riemann, Felix Hellmann, Anton Rattinger, Erdal Yildiz, Markus Hering, Michael Klammer, Frida-Lovisa Hamann, Jochen Schropp, Lucas Gregorowicz, Simon Böer, Antoine Monot Jr., Désirée Nick, Michael Ostrowski, Isolde Barth, André Hennicke, Eva Mattes, Detlef Bothe, Götz Otto, Alexander Scheer

Het predicaat enfant terrible kan als filmmaker op verschillende manier verkregen worden. De motivatie kan berust zijn op inhoudelijke gronden. Als een film bovenmatig veel geweld of seks bevat, wordt er vaak met opgeheven vinger naar de regisseur gewezen. Maar ook stilistisch kan een film zo bewust non-conformistisch zijn, dat pretenties het winnen van betrokkenheid en vermaak. Het leven buiten de film kan eveneens een reden zijn tot sociale diskwalificatie. Een verstoorde omgang met crew en cast, politieke of culturele eigenaardigheden en grootgebruik van drank en drugs kunnen allen het imago van een filmmaker kleuren. In de geschiedenis van film zijn er voorbeelden zat van onconventionele filmmakers, maar zelden kwam dat zo samen als bij de Duitse regisseur Rainer Werner Fassbinder.

Vooropgesteld, ondanks zijn onorthodoxe houding met zowel het medium film als met de wereld om zich heen staat het oeuvre van Fassbinder veertig jaar na zijn dood nog altijd als een huis. De visuele rijkdom, sprankelend in zowel doeltreffendheid als in symboliek, heeft nimmer aan sterkte ingeboet. Stilistisch gezien heeft hij afstand genomen van de gezapige vormgeving van de conventionele film van na de Tweede Wereldoorlog. Film mag, of beter gezegd moet, zowel rationeel als emotioneel kunnen prikkelen. Regels zijn verboden. Cinematografische vrijheid, geïnspireerd door filmmakers als Jean-Luc Godard en de Duits-Amerikaanse Douglas Sirk, staat voorop. Titels als ‘Die bitteren Tränen der Petra von Kant’, ‘Die Ehe der Maria Braun’ en zijn enige Engelstalige film ‘Despair’ zijn nog altijd het kijken waard.

Ook inhoudelijk hebben zijn film weinig meer van doen met de optimistische Heimat-films van voorheen. Waar die films zware onderwerpen vermeden, het nationaal bewustzijn had genoeg geleden, wilde Fassbinder de wereld tonen zoals hij was. Het ongemak staat centraal. Het werk van Fassbinder barst van sociale outsiders, seksueel afwijkenden en eenzame mislukkingen, in een wereld die ten onder gaat aan macht en uitbuiting. Pessimisme viert er hoogtij, maar door dat ze in een visueel vindingrijke en aantrekkelijke mal zijn gegoten, voelt het nergens overdreven geëngageerd aan. De wereld is er ook niet om gered te worden, de mensheid kent enkel passief lijden en (zelf)destructie.

Het heeft Fassbinder er niet van weerhouden om een enorme productiviteit aan de dag te leggen. In slechts veertien jaar maakt hij meer dan veertig films, schrijft hij tientallen toneelstukken en verleent hij meermalen zijn medewerking aan het werk van anderen. Bovendien is hij bij zijn eigen werk niet alleen verantwoordelijk voor de regie, maar verzorgt hij vaak ook het scenario, de productie en de montage. Ook staat hij regelmatig als acteur op het fiche.

Zijn, zeker voor die tijd, ongewone manier van werken tonen aan waarom Fassbinder als enfant terrible kan worden gezien. Wellicht niet geheel vreemd, tot grote onvrede van de regisseur zelf, dat zijn films tijdens zijn korte levensloop op weinig erkenning mochten rekenen. Het grote publiek moest er niets van weten. En ook de goedkeuring van critici en cinefielen liet destijds lang op zich wachten. Dat kan alles te maken hebben met dat ander stukje van zijn betiteling tot enfant terrible. Want hoe ontregelend zijn films ook zijn, daarbuiten was het gedrag van de regisseur mogelijkerwijs vele maten erger. Zeker als we biopic ‘Enfant Terrible’ mogen geloven.

De film geeft een vrij schematisch overzicht van Fassbinders werkend leven, beginnend bij zijn eerste regieklussen in de jaren zestig bij toneelgezelschap ‘Antiteater’ tot aan zijn met drugs en pillen overladen dood in 1982. ‘Enfant Terrible’ richt zich daarbij vooral op de mens Fassbinder (vertolkt door Oliver Masucci). Alles passeert daarbij de revue. Zijn afkeer van het bloedeloze en hypocriete gedachtegoed van de vorige generaties. Zijn masochistische worsteling en seksuele frustraties met zijn geaardheid en de liefde. Het veelgebruik van nicotine, alcohol en peppillen. En de latere onafhankelijkheid van cocaïne. De ruzies en woordenwisselingen, zowel met naasten als met vreemden. Door het subversieve karakter van het personage Fassbinder weet ‘Enfant Terrible’ lang onderhoudend te zijn. Evenwel kan het niet voorkomen dat de film soms aanvoelt als een droge opsomming van gebeurtenissen. Dat is mede op het conto van de vorm te schrijven.

Want ook daar laat ‘Enfant Terrible’ weinig aan de verbeelding over. De enscenering bestaat volledig uit steriele bordkartonnen toneeldecors, die wellicht nauw verwant zijn aan de decors die Fassbinder vanwege geldgebrek soms zelf gebruikte, maar hier de cinematografische levendigheid vaak in de weg staan. Het over de top acteerwerk draagt verder bij aan het schetsmatige karakter van de film. Camerastandpunten zijn vrijwel allen klassieke medium waist shots, die de filmische spanning weinig goed doen. Dat resulteert erin dat de toeschouwer nooit echt nader tot het personage Fassbinder komt. Andere personages blijven zelfs nog verder in nevelen gehuld. Hun motivatie om zich bij de entourage van de regisseur te voegen met het oog op roem en rijkdom, wordt na de zoveelste ruzie en vernedering steeds moeilijker te begrijpen. Door de theatersetting is de dialoog de drijvende kracht achter het verhaal. Hoewel het de interesse goed weet vast te houden, is het andermaal veel van hetzelfde. En ook hier geldt dat het maar weinig visueel prikkelende en verheffende cinema oplevert.

Die eenzijdige aandacht voor de eigenzinnige mens Fassbinder is betreurenswaardig. Fassbinder de filmmaker komt slechts mondjesmaat aan bod. Hij, en dat is ongeveer het enige wat de toeschouwer erover te horen krijgt, is op zoek naar een nieuwe beeldtaal, waarin regels niet bestaan. Daarmee wordt een veelzijdig oeuvre gereduceerd tot een wel heel simpele veralgemenisering. Doordat Fassbinder in zijn korte leven zoveel met film is bezig geweest, is het ook moeilijk om de mens los te zien van de filmmaker. Onder de streep ontstaat er een vrij eendimensionaal portret: dat van de eeuwige querulant. Of het wel interessant is om zo lang naar een aldoor schmierende, zuipende en gedrogeerde klootzak te kijken, is dan maar de vraag.

Wouter Los

Waardering: 2.5

Bioscooprelease: 9 september 2021