Expedition Congo (2002)

Regie: Brian Leith | 147 minuten | documentaire

Ten westen van de legendarische Serengeti ligt het op een na grootste riviersysteem ter wereld: het Congobekken. Het is een uitgestrekte groene lappendeken die vooral bestaat uit ondoordringbare oerwouden en soortenrijke moerassen. Het gebied, dat ongeveer de omvang heeft van Europa, herbergt meer diersoorten dan de veel bekendere graslanden van Oost-Afrika. Waarschijnlijk leven er zelfs nog talloze onbekende organismen (met name planten, ongewervelde dieren, reptielen en amfibieën) in de jungles van het Congobekken, wezens die nog niet eens door de wetenschap zijn geclassificeerd. Dat het Congobekken nog tot de minder intensief bestudeerde natuurparadijzen op aarde behoort, heeft waarschijnlijk vooral te maken met het beeld dat de westerse mens vroeger van het gebied had. De naam Congo was lange tijd namelijk een synoniem voor het donkerste stuk Afrika, een eindeloze jungle vol giftige slangen, dodelijke spinnen, bloedzuigende insecten en kannibalistische en woeste inboorlingen. Een soort hel op aarde voor de koloniale afgezanten van de ‘beschaafde wereld’ dus. Het is zeer waarschijnlijk dat de duistere reputatie van het gebied lange tijd een reden is geweest voor natuurvorsers om hun geluk elders te beproeven.

Hoewel de vrijwel ongerepte oerwouden van het Congobekken worden bevolkt door veel wezens (gifslangen, luipaarden, parasieten en een scala aan bijtende en stekende insecten) die gevaarlijk kunnen zijn voor mensen en dus plekken zijn waar je op je tellen moet passen, toont ‘Expedition Congo’ dat het duistere hart van Afrika ook onnoemelijk veel pure schoonheid herbergt. De documentaire voert ons in drie delen langs de natuurpracht van het Congobekken. Zo mogen we onder meer genieten van de westelijke laaglandgorilla’s, bosolifanten en penseelzwijnen die geregeld de open plekken in het oerwoud (de zogenaamde baïs) bezoeken, het rijke vogelleven in de moerassen en de vissen in het Tanganyikameer (waaronder de opmerkelijke xenotilapia’s die bij dreigend gevaar hun jongen tijdelijk inslikken). Er is ook volop aandacht voor de geologische en ecologische processen die het indrukwekkende Congobekken zijn huidige aanzien hebben gegeven. Bovendien komt ook de wat recentere geschiedenis van het gebied aan bod. Het blijkt dat de regio vooral pas het donkere hart van Afrika werd nadat de blanke kolonisten er massaal hun intrede deden. De mensen uit de Oude Wereld legden de lokale bevolking het juk van de slavernij op (al bestond slavernij ook al op het Afrikaanse continent voor de komst van de Europeanen) en plunderden de plaatselijke natuur om hun eigen beurzen te vullen en de staatskas van de landen van herkomst te spekken. Interessant zijn ook de stokoude beelden van de eerste westerlingen die het waagden om dit onbekende deel van Afrika te bezoeken en het intieme portret van de Bayakapygmeeën (de oorspronkelijke bewoners van de Congolese jungles die ook vandaag de dag nog leven als klassieke jagers en verzamelaars). In het derde deel van de reeks wordt bovendien meer licht geworpen op onze evolutionaire oorsprong door de drie naaste verwanten van de mens, te weten gorilla’s, chimpansees en bonobo’s, onder de loep te nemen. Het blijkt dat we vooral lijken op chimpansees, dieren die net als wij veel gebruik maken van gereedschappen, complex groepsgedrag vertonen en een soms zeer agressieve en gewelddadige inborst hebben. Met name de duistere zijde van mensen en chimpansees is bij de veel vreedzamere bonobo’s en gorilla’s grotendeels non-existent.

Een van de weinige, zeer bescheiden puntjes van kritiek die je op ‘Expedition Congo’ kunt hebben is dat de documentaire af en toe een beetje in herhalingen vervalt. Sommige beelden en feiten uit deel drie heeft de oplettende kijker bijvoorbeeld ook al in de eerste aflevering in een iets andere vorm voorbij zien komen. Desondanks is ‘Expedition Congo’ een fascinerend portret van een enorm natuurrijke regio, een gebied dat op de meest afgelegen plekken wezens herbergt die nog nooit met de moderne mens in aanraking zijn gekomen.

Frank Heinen

‘Expedition Congo’ verschijnt donderdag 16 mei 2013 op DVD en blu-ray.