Filmefobia – Filmphobia (2009)
Regie: Kiko Goifman | 80 minuten | drama, horror, thriller, fantasie, science fiction | Acteurs: Thiago Amaral, Vitor Ângelo, Marcela Bannitz, Jean-Claude Bernardet, Cris Bierrenbach, Ariel Bogochvol, Luiz Cabral, Ravel Cabral, Tomás Decina, Debora Duboc, Kiko Goifman, Hilton Lacerda, José Mojica Marins, Laís Marques, Caio Martins, Rita Martins, Ricardo Napoleão, Justine Otondo, Carol Pinzan, Livio Trachtenberg
Het enige pure beeld is dat van een mens dat geconfronteerd wordt met zijn eigen angst. Dat is het uitgangspunt waarmee regisseur Jean-Claude (gespeeld door de Braziliaanse filmwetenschapper Jean-Claude Bernadet) zijn nieuwste film wil maken. Een project waarin hij mensen zich vrijwillig laat blootstellen aan hun uiteenlopende fobieën. ‘Filmefobia’ wordt gepresenteerd als de making of van deze nooit voltooide documentaire. Beelden van deelnemers die aan hun grootste angsten worden blootgesteld worden afgewisseld met discussies achter de schermen tussen regisseur en crew over de ethische vraagstukken die hun methode van filmmaken opwerpt. Gaandeweg wordt echter duidelijk dat ook de regisseur met zijn eigen demonen worstelt: hij heeft AIDS en is langzaam maar zeker zijn gezichtsvermogen aan het verliezen.
De manier waarop de proefpersonen worden blootgesteld aan hun fobieën is klinisch en bijna sadistisch. Veelal zijn ze naakt en gebonden, om ze zo weinig mogelijk controle op de situatie te geven. Ingewikkelde stellages worden gebruikt om de objecten van de fobieën vorm te geven, terwijl een cameraman en een fotografe de proefpersonen dicht op de huid zitten om hun angst zo goed mogelijk in beeld te brengen. Wanneer een enkeling Jean-Claude beschuldigt van sadisme is de regisseur onverbiddelijk: iedereen doet vrijwillig mee en is van tevoren op de hoogte gebracht van de voorwaarden. Hij kaatst de bal terug met de opmerking dat de proefpersonen juist masochisten zijn, omdat ze zich vrijwillig blootgeven. Maar niet iedereen van de crew is zo overtuigd van deze gedachtegang. Er wordt hardop getwijfeld aan de correctheid van het project.
Tal van fobieën passeren de revue. Enkele herkenbare als angst voor ratten of slangen, maar ook diverse merkwaardiger fobieën zoals die voor clowns, vlinders of afvoerputjes. Terwijl de proefpersonen (soms letterlijk) bedolven worden onder het object van hun angst, vertellen ze in een voice-over waar ze denken dat de angst vandaan komt. Dit wekt de suggestie dat de film probeert de angsten te verklaren, maar het blijft bij losse anekdotes. Hoe het de mensen vergaat nadat ze met hun angst geconfronteerd zijn, komen we ook niet te weten. De film focust zich vooral op de strijd die regisseur Jean-Claude voert met zichzelf en met zijn crew op zoek naar ware beelden. De vraag blijft echter de hele vertoning lang hangen hoe realistisch de angst van proefpersonen kan zijn, aangezien ze in een laboratoriumsetting aan hun fobie worden blootgesteld en dus te allen tijde een gevoel van veiligheid kunnen hebben.
‘Filmefobia’ stelt een aantal interessante vragen. Over de grenzen van de kunst, over de aard en oorsprong van menselijke angsten, maar bijvoorbeeld ook over het gedrag van de kijker. Want waar komt ons verlangen vandaan om mensen onder deze omstandigheden te bezichtigen? Maar verder dan een discussie aanwakkeren komt de film niet. Er worden geen antwoorden gegeven, hooguit een paar suggesties. Hoe kil de filmstijl ook is, er vindt geen ontleding plaats van de grote vraagstukken. Bovendien is de making of op een dusdanige manier gefilmd, dat het lijkt alsof de beelden in eerste instantie helemaal voor vertoning bedoeld waren. Zo hardnekkig als Jean-Claude op zoek is naar ware beelden, zo knullig is het materiaal van de making of op beeld vastgelegd, wat overigens een intrigerend contrast oplevert. ‘Filmefobia’ is een gedurfd en controversieel project dat de kijker achterlaat met het knagende gevoel of werkelijk alles in scène is gezet. En alleen al die spanning maakt de film toch de moeite waard.
Wouter de Boer