Fuocoammare (2016)

Regie: Gianfranco Rosi | 108 minuten | documentaire | Met: Samuele Pucillo, Maria Costa, Pietro Bartolo, Samuele Caruana, Giuseppe Fragapane, Francesco Paterna, Mattias Cucina, Maria Signorello, Francesco Mannino

Je kunt de laatste paar jaar geen krant openslaan of geen nieuwsprogramma opzetten zonder over Lampedusa te horen. Het piepkleine eilandje, van slechts twintig vierkante meter groot, ligt grofweg halverwege Europa en Noord-Afrika en is hét richtpunt van vele tientallen vluchtelingenboten, vol hoopvolle Afrikanen en Aziaten die op weg zijn naar een beter leven. Lampedusa is voor de meesten een tussenstation, maar voor veel te veel van hen helaas ook het eindstation. De afgelopen twintig jaar maakten zo’n 400.000 mensen de levensgevaarlijke oversteek en zeker 15.000 moesten dat met hun leven bekopen. Documentairemaker Francesco Rosi, die in 2013 een Gouden Leeuw won voor zijn film ‘Sacro GRA’, waarin de ringweg rond Rome centraal stond, drukt zijn publiek met de film ‘Fuocoammare’ (2016) met de neus op de feiten. Aanvankelijk was zijn bedoeling een korte documentaire van een minuut of tien te maken over Lampedusa en zijn bewoners, als tegenhanger van al die treurige nieuwsfeiten waarmee het eiland in de publiciteit komt. Maar eenmaal op het eiland zag hij in dat het onmogelijk was om de complexiteit van het eiland en de mensen in slechts enkele minuten samen te vatten, dus besloot hij maar liefst een jaar te blijven, om uiteindelijk een film te maken die bijna twee uur duurt. Rosi wilde niet, zoals al die andere cameraploegen die Lampedusa aandoen, vluchtig de nieuwsfeiten registreren en weer verdwijnen. Nee, hij wilde het eiland beleven zoals zijn bewoners dat doen. ‘Fuocoammare’, oftwel ‘Vuur op zee’, is daarvan het resultaat.

De documentaire begint met een jongen die in de schemering in een boom probeert te klimmen, om zo de perfecte tak af te kunnen snijden voor zijn katapult. De jongen, zo leren we, is de negenjarige Samuele, geboren en getogen op Lampedusa en kind uit een traditionele vissersfamilie. Rosi volgt hem als hij kwajongensstreken uithaalt met zijn vriendje (luchtgeweerschoten afvuren richting marineschepen), op school en tijdens het maken van zijn huiswerk (Engels is niet zijn sterkste vak…), op de vissersboot van zijn vader (hij blijkt diens zeebenen niet bepaald geërfd te hebben) en tijdens de avondmaaltijd. Via Samuele ontmoeten we ook andere eilandbewoners, zoals zijn oma, die nogal mechanisch reageert op het zoveelste nieuwsbericht over verdronken vluchtelingen, en Bartolo Pietro, de enige dokter op het eiland. Die dokter speelt een cruciale rol in deze documentaire; hij is niet alleen de rechtstreekse verbinding tussen Samuele en de vluchtelingen, hij is ook de enige die zich uitspreekt over de morele kwesties rond de vluchtelingencrisis en daarmee deze film dus een politieke en sociaal-maatschappelijke kleur geeft. “Het is de plicht van ieder mens om te helpen. Je kunt niet kijken en dan niet helpen.” Als enige arts op het eiland onderzoekt hij ook de binnenkomende vluchtelingen, behandelt hen en is tevens degene die de dood vaststelt bij hen die minder geluk hebben. Via Pietro belandt de camera van Rosi bij de vluchtelingen, die na de noodoproepen op zee gered worden en gehuld in zilverkleurige isolatiedekens en met angst, onzekerheid en wanhoop in de ogen in een detentiecentrum afwachten welk lot hen straks ten deel valt. In een van de meest indrukwekkende scènes van de film zingen ze hun jarenlange ontberingen, pijn en vernederingen strijdvaardig van zich af.

Het contrast in ‘Fuocoammare’ – de titel is niet alleen een metafoor voor het noodlot van de vluchtelingen en hun wanhoopstocht over de Middellandse Zee, maar tevens de titel van een traditioneel partizanenlied – is confronterend en werkt op meerdere niveaus. Lampedusa is, zonder dat zijn bewoners er zelf ook maar iets mee te maken hebben, het zenuwcentrum geworden van een wereldwijde crisis. Een eiland waar de tijd lijkt te hebben stilgestaan, staat plots onder een vergrootglas. De zee waarin zij al eeuwenlang vissen, zwemmen en die voor hen een bron van leven is en die liefdevol wordt bezongen in hun traditionele liederen, is nu een poel van dood en verderf geworden. De jonge Samuele met zijn luie en zijn scherpe oog staat symbool voor het publiek; als we leren hóe we moeten kijken, zien we langzaam maar zeker meer. Maar het zijn vooral de woorden van dokter Pietro, en de beelden die hij bij hoge uitzondering toont, die blijven nagalmen. Hij vertelt dat sommige vluchtelingen, die op de overvol belanden schepen helemaal onder in het ruim belanden en daar al hun spaargeld voor hebben moeten betalen, nooit kans hebben om levend Lampedusa te bereiken. Als ze niet sterven door verstikking, dan wel aan de verwoestende brandwonden die de benzinedampen veroorzaken. Dokter Pietro heeft het vaak genoeg gezien maar heeft toch nog altijd hoop, empathie en de morele plicht om te helpen. ‘Fuocoammare’ is indrukwekkend door zijn eenvoud en biedt volop stof tot nadenken. Dat Rosi voor deze documentaire wederom een Gouden Leeuw won, is dan ook meer dan terecht.

Patricia Smagge

Waardering: 4

Bioscooprelease: 6 oktober 2016
DVD-release: 10 februari 2017