Great White Shark, A Living Legend – Natural World Collection: Waterworld: Swimming with Jaws (2009)

Regie: Joe Kennedy, Ronet van der Walt | 502 minuten | documentaire

Gansbaai en het aangrenzende Kleinbaai waren tot medio jaren negentig slaperige vissersdorpjes waar eigenlijk amper iets te beleven viel. Maar de opkomst van het kooiduiken heeft de eens zo suffige Zuid-Afrikaanse kustgehuchten op de toeristische kaart gezet als ‘haaienhoofdsteden van de wereld’. Het aura van de intrigerende witte haai is hier overal aanwezig en het aanbod aan (veelal op toeristen toegesneden) winkels is voor een plaats met de omvang van Gansbaai vrij groot. Het verschil met haaienparadijzen als Isla Guadalupe (Mexico) en de Australische Neptune Islands is dat je in Kleinbaai geen ellenlange zeereis hoeft te maken om de witte haai daadwerkelijk in levenden lijve te ontmoeten. Op een kwartiertje varen van de plaatselijke haven bevindt zich namelijk Geyser Rock, een eilandje dat wordt bewoond door duizenden Kaapse pelsrobben. En laten deze dieren nu net prominent op het menu van de witte haai prijken. De haaien en robben zijn vrijwel dagelijks verwikkeld in een delicate, dodelijke dans om het voortbestaan. Vlakbij Geyser Rock ligt Dyer Island, de broedplaats van diverse zeevogels waaronder de steeds zeldzamer wordende Afrikaanse pinguïn.

Mike Rutzen woont in Gansbaai en heeft inmiddels een bijzondere band met de vaak zo gevreesde witte haai opgebouwd. “Ik heb ‘Jaws’ nog nooit gezien, dus dat zal er zeker wel mede voor hebben gezorgd dat ik een minder negatief beeld heb opgebouwd van witte haaien dan veel andere mensen.” Rutzen is geen wetenschappelijk opgeleide bioloog, maar een autodidact: “Lange tijd wist ik helemaal niets over witte haaien. Sterker, toen ik begon als kapitein op een haaienboot kende ik de dieren alleen van horen zeggen. Ik kende wel de zogenaamde tommy sharks, in dit deel van Zuid-Afrika zo genoemd omdat ze verschillende Britse militairen – in de volksmond vaak tommies genoemd – zouden hebben verorberd tijdens het zinken van het Britse legerschip de Birkenhead voor onze vaak woeste kustwateren in 1852. Tijdens mijn eerste tocht kwam ik er pas achter dat de tommyhaaien die ik tijdens duiktrips wel al enkele malen gezien had de zo gevreesde witte haaien bleken te zijn.” Inmiddels behoort Rutzen tot het zeer selecte groepje mensen dat heel bewust zonder kooi het water deelt met witte haaien. “In een kooi of vanaf de boot kun je uiteindelijk maar een beperkte hoeveelheid informatie over het gedrag van deze roofvissen lospeuteren. Door je daadwerkelijk zonder barrières in hun omgeving te begeven, kom je uiteindelijk veel meer te weten. Het duiken met witte haaien is mijns inziens ook niet bijster gevaarlijk, mits je de dieren goed observeert en de signalen die ze afgeven nauwlettend in de gaten houdt. Als een witte haai opzichtig zijn tanden laat zien en zijn borstvinnen naar beneden steekt, is het duidelijk dat hij jouw aanwezigheid niet bepaald op prijs stelt. In het geval van zo’n duidelijke waarschuwing verlaat ik dan ook onmiddellijk het water. Maar laat een ding duidelijk zijn: witte haaien zijn geen hersenloze vreetmachines die blind alles opslokken wat voor hun imposante kaken opduikt”, weet Rutzen uit eigen ervaring.

Aan de hand van het werk van Rutzen schetst ‘Great White Shark, A Living Legend’ (in Nederland uitgebracht in de DVD-box Natural World Collection onder de titel ‘Swimming with Jaws’) een waarheidsgetrouw beeld van de witte haai in zijn natuurlijke leefomgeving. Een profiel dat hemelsbreed verschilt van de vileine, vraatzuchtige en op vers mensenvlees beluste monsterhaai uit Spielbergs bibberepos ‘Jaws’. In werkelijkheid zijn witte haaien sierlijke, kieskeurige, intelligente en uiterst bedachtzame jagers die mensen zelden als zwemmende tussendoortjes beschouwen, maar vooral pelsrobben en grote vissen op het menu hebben staan. Dit is ook duidelijk te zien aan de soms adembenemende beelden die de interactie tussen Rutzen en de witte haaien vastleggen: er is regelmatig sprake van direct contact tussen haai en mens, maar agressieve reacties blijven uit. Toch blijft de witte haai een excellente jager, in veel opzichten het archetype van evolutionaire perfectie. ‘Great White Shark, A Living Legend’ bevat dan ook unieke, zelden eerder vertoonde beelden van witte haaien in jachtmodus. We kennen allemaal wel de beelden uit Valsbaai (‘Planet Earth’, ‘Air Jaws’), waarop witte haaien als reusachtige, grijs-witte schichten ineens bliksemsnel met hun complete lichaam boven het water uitschieten. Maar de cameramensen achter ‘Great White Shark, A Living Legend’ weten dit fenomeen vanuit een heel ander perspectief op film vast te leggen, namelijk vanaf de zeebodem. Het is dan ook uitermate fascinerend om van onderaf te zien hoe witte haaien in een fractie van een seconde van een slakkengangetje kunnen accelereren naar een topsnelheid van ruim veertig kilometer per uur om als een precisietorpedo een (in dit geval kunststoffen) nietsvermoedende rob te rammen. Het tafereel zorgt er bovendien ook voor dat je heel wat respect krijgt voor de verassend wendbare robben, die er toch in slagen om in ruim de helft van de gevallen de dodelijke kaken van hun vrijwel onzichtbare belagers te ontwijken.

Onderzoek toont aan dat het niet goed gaat met de witte haai. Populaties en de aantallen grote, geslachtsrijpe exemplaren slinken. Alleen al daarom is ‘Great White Shark, A Living Legend’ een belangrijke film. Hopelijk kan deze documentaire door middel van prachtige beelden en gedegen informatie over de ware aard van de witte haai het aloude monsterimago van een van ’s werelds mooiste en meest onbegrepen roofdieren oppoetsen voordat het te laat is.

Frank Heinen