Hearts & Minds – Hearts and Minds (1974)

Regie: Peter Davis | 112 minuten | oorlog, documentaire

Indrukwekkende, maar manipulatieve documentaire over de Vietnam-oorlog, die de Oscar voor beste documentaire won in 1974. Regisseur Peter Davis trekt alle registers open om zijn punt te maken dat de Verenigde Staten niks te zoeken had in Vietnam: hij gebruikt archiefbeelden van toespraken van Amerikaanse presidenten, interviewt hooggeplaatste functionarissen zoals voormalige ministers en adviseurs van de Amerikaanse regering en een voormalige president van Zuid-Vietnam, maar ook gewone Amerikaanse militairen en Vietnamese burgers. Door behendige montagetechnieken en een focus op het leed dat de Vietnamezen werd aangedaan, gaat Davis hierbij nogal eenzijdig te werk. Dit maakte de film in de gepolariseerde jaren 70, met “hawks” (haviken) en “doves” (duiven) veel los en zorgde ervoor dat ‘Hearts & Minds’ zeer controversieel was en zowel erg geliefd als intens gehaat werd.

Is het mogelijk om zoveel jaar na dato een genuanceerder beeld van de documentaire te schetsen? Wat allereerst vooral opvalt, is dat de documentaire tegelijk universele thema’s over oorlog en de verwoestende gevolgen hiervan op de levens van gewone mensen aanhaalt, die van alle tijden zijn, en zich tegelijk heel specifiek toespitst op de slachtofferpositie van de Vietnamese bevolking. Door meer de nadruk op het eerste te leggen, was het wellicht mogelijk geweest om wezenlijke kwesties aan te snijden over wat oorlog in alle tijden aanricht.

De makers gaan er overigens van uit dat de kijker op de hoogte is van de gebeurtenissen en er vindt weinig introductie plaatsvindt. Dit is op zich niet verwonderlijk: het conflict was op dat moment immers nog gaande. Algemeen wordt nu geaccepteerd dat Vietnam oorlog eindigde op 30 april 1975, met de val van Saigon en de terugtrekking van de laatste Amerikanen vanuit de ambassade. Inmiddels is de oorlog in de geschiedenisboekjes terechtgekomen en kennen jongere generaties de oorlog alleen nog van horen zeggen en van films of televisieseries. De oorsprong van het conflict en hoe de oorlog zich heeft ontwikkeld en hoe de vredesbeweging in de VS ontstond, is nu veel minder bekend. Destijds bekende begrippen als de “domino theorie” (als Vietnam valt voor het communisme, vallen de andere Aziatische ook om – als dominostenen) worden ook niet verduidelijkt. Door de interpretatie die Davis geeft van de historische gebeurtenissen, lijkt het erop dat zijn versie de enige waarheid is – en dat is nu juist hetgeen wat destijds zo heftig wordt betwist. Dat maakt de documentaire soms moeilijk te categoriseren, omdat de boodschap zo gekleurd is. Zo valt het onderscheid tussen wat Noord- en Zuid-Vietnam was, bijna volledig weg, wordt er slecht kort ingegaan op de rol van de Fransen, en gaat de film voorbij aan de Japanse bezetting, de deling van het land in de jaren 50 en de pogingen van het communistische noorden om het zuiden te veroveren. Dat de rol van de westerse machten kwalijk was, is overduidelijk. Maar Davis heeft geen belangstelling om ook mogelijke kwaadwilligheid van de andere strijdende partij in beeld te brengen. Objectief en geschiedschrijvend is de documentaire in elk geval niet.

Ook op andere vlakken neigt Davis soms naar politieke propaganda: hij mixt heel slim de uitspraken van politici en beleidsmakers met de harde realiteit van de oorlog en legt daarmee de hypocrisie van de Amerikaanse regering bloot en de achteloze houding tegenover Vietnamese mensenlevens. Het leidt geen twijfel dat sommige uitspraken ronduit schokkend zijn of op zijn minst getuigen van onverschilligheid over het lot van de mensen die de Amerikanen zeiden te willen beschermen, maar ook hier ontbreekt de broodnodige nuance en perspectief. Maar zelfs met dat in het achterhoofd blijft het bijvoorbeeld ontstellend om Amerikaanse soldaten doodgemoedereerd gebruik te zien maken van Vietnamese prostituees.

De documentaire maakt namelijk wel degelijk veel indruk. Voor de gewone bevolking was de oorlog een verschrikking. Er zijn schrijnende voorbeelden genoeg om uit te citeren: twee zussen wiens zus van 78 is omgekomen en die geen huis meer hebben, de executie van een van spionage verdachte man, waarvan de foto wereldberoemd is, maar waarvan de beelden nog meer afschuw opwekken en het eveneens beroemde beeld van het jonge meisje dat naakt vlucht voor een napalmbombardement. Complete dorpen worden vernietigd met Amerikaanse bommen die de camera volgt terwijl ze tot ontploffing komen. Het interview met een timmerman in Saigon die doodskisten timmert (waaronder veel kistjes voor kinderlijkjes) is pijnlijk om te zien. Het leed is onvoorstelbaar en het verlies aan mensenlevens gigantisch.

Ook de interviews met gedemoraliseerde en gehandicapte soldaten zijn boeiend om te zien. Hieruit blijkt ook dat ook de opvattingen over de oorlog in de VS aan het veranderen zijn: er worden demonstraties gehouden en Democratische senatoren als Eugene McCarthy (niet te verwarren met zijn Republikeinse naamgenoot en communistenjager Joe), William Fulbright en Robert F. Kennedy spreken zich openlijk uit tegen voortzetting van de oorlog. En dat tegen hun eigen partijgenoot en president: Lyndon B. Johnson. Van Johnson is overigens ook de uitspraak “hearts and minds” afkomstig, die de film heeft gebruikt als titel. Tegelijkertijd is het ook interessant om de “haviken” aan het woord te zien: hun bijdragen zijn destijds opgenomen en niet gekleurd door de afloop van de oorlog en het verstrijken van de tijd. Zij vertegenwoordigen wat president Nixon “de stille meerderheid” noemde en de mensen die het beleid van de regering bleven verdedigen.

Van de interviews met voormalige functionarissen zijn de bijdragen van oud-minister van Defensie Clifford en met name die van beleidsadviseur Daniel Ellsberg erg onthullend. Ellsberg had geheime stukken van het Pentagon aan de New York Times laten lekken over de oorlog, waaruit de krant in 1971 begon te publiceren en die tot een openbaar debat over de oorlogsvoortgang leidde. Hij vertelt hier openhartig over zijn ervaringen binnen de regering en hoe blind de beleidsmakers in zijn ogen waren voor de realiteit van de oorlog.

‘Hearts & Minds’ raakt een gevoelige snaar, ook tegenwoordig nog, omdat het aantoont dat leiders beslissingen kunnen nemen op onjuiste gronden, valse aannames en hierbij de bevolking misleiden om steun voor een oorlog te verkrijgen. Dat dit catastrofale gevolgen kan hebben, toont de documentaire op indringende wijze aan.

Hans Geurts