Herfstsonate – Höstsonaten (1978)

Regie: Ingmar Bergman | 93 minuten | drama | Acteurs: Ingrid Bergman, Liv Ullmann, Lena Nyman, Halvar Björk, Marianne Aminoff, Arne Bang-Hansen, Gunnar Björnstrand, Erland Josephson, Georg Løkkeberg, Mimi Pollak, Linn Ullmann, Eva von Hanno, Knut Wigert

Nadat ze veertig jaar lang films had gemaakt in het buitenland – eerst in Hollywood, later in Europa – keerde Ingrid Bergman in 1978 terug naar haar vaderland Zweden, om een film te maken met regisseur Ingmar Bergman (geen familie), getiteld ‘Höstsonaten’ (‘Herfstsonate’). Ingmar was aanvankelijk nogal sceptisch over de aanwezigheid van Ingrid, de grote ster die al decennialang successen scoorde in binnen- en buitenland. Hij vreesde wellicht divagedrag. Zijn scepsis maakte echter langzaam maar zeker plaats voor bewondering en Ingmar zou Ingrid na de opnamen van ‘Herfstsonate’ gecomplimenteerd hebben. Hij noemde haar zelfs briljant: ‘Lastig – maar briljant’. Ingrids rol als de egocentrische pianiste die na zeven jaar eindelijk haar dochter weer eens opzoekt, zou haar laatste zijn op het witte doek. De legendarische actrice was namelijk ernstig ziek en zou vier jaar later, op haar 67e verjaardag op 29 augustus 1982, overlijden. Ze zou tot die tijd alleen nog in de tv-film ‘A Woman Called Golda’ (1982), waarin ze de Israëlische politica Golda Meir speelt, te zien zijn.

In ‘Herfstsonate’ staat Ingrid Bergman tegenover een andere ijzersterke Scandinavische actrice, de Noorse Liv Ullmann. Zij speelt Eva, de oudste dochter van de beroemde concertpianiste Charlotte Andergast (Bergman), die haar moeder uitnodigt om te komen logeren. Ze hebben elkaar zeven jaar niet gezien en dat heeft een reden, zo merken we al snel. Eva is getrouwd met de veel oudere pastoor Viktor (Halvar Björk) en woont in de afgelegen pastorie in een idyllische omgeving. Aanvankelijk treedt ze haar moeder vol vreugde tegemoet, maar ze weet niet te verbergen dat ze uitermate gespannen is. Charlotte voelt zich op haar beurt ook niet op haar gemak. Het liefst zou ze zo snel mogelijk weer vertrekken. Zeker wanneer ze verneemt dat Eva haar andere dochter, de verstandelijk gehandicapte Helena (Lena Nyman) in huis heeft genomen en dat ook zij haar moeder graag wil zien. Hoewel ze boos is, vermant ze zich en stapt ze vrolijk op Helena af: ze voert een toneelstukje op, zoals ze dat ook doet wanneer ze een concert geeft. Eva doorziet dit en haar frustraties raken langzaam maar zeker tot een kookpunt. Ze zal haar moeder eindelijk eens vertellen hoeveel ze al die jaren geleden heeft.

De complexiteit van menselijke verhoudingen is een van Ingmar Bergmans favoriete onderwerpen. In feite is ‘Herfstsonate’ één lange dialoog tussen moeder en dochter, die steeds scherper van toon wordt. Direct bij Charlottes aankomst is duidelijk dat er veel speelt onder de oppervlakte en dat Eva op haar tenen moet lopen omdat ze niet gelijk in woede en tranen uit wil barsten. Langzaam maar zeker loopt het uit op een heftige nachtelijke confrontatie tussen moeder en dochter, waarbij de complete beerput open wordt getrokken. In de emotionele uitbarsting zijn Ingrid Bergman en Liv Ullmann op hun allerbest. De scène waarin Eva haar moeder hard confronteert met haar egoïsme, heerszucht en afwezigheid is hartverscheurend, net als het fragment waarin Charlotte het pianospel van haar dochter bekritiseert en laat zien hoe het volgens haar wel moet. De manier waarop Eva wanhopig bevestiging zoekt bij haar moeder, maar tegelijkertijd woedend is, slaat de spijker op z’n kop. Wanneer zal ze eindelijk haar mond open durven te trekken? Ullmann doet wanhopige pogingen indruk te maken op haar moeder, Bergman oogt het ene moment als vrouw van de wereld en het andere moment klein en naïef. Dit zijn actrices die aan één blik, één gebaar vaak al genoeg hebben.

Behalve van de ijzersterke performances moet ‘Herfstsonate’ het zeker ook hebben van het camerawerk en de regie. Door op het juiste moment in te zoomen op zijn twee hoofdrolspeelsters trekt Bergman zijn publiek mee in het verhaal, in de verwoeste levens van deze twee van elkaar vervreemde mensen. Je ziet de emoties in de ogen, de trekken om de mond. De sobere setting van de pastorie oogt niet, zoals verwacht, kil maar warm en intiem dankzij de herfstkleuren die gebruikt worden. Het zijn kleine, subtiele methoden om de kijker zo dicht mogelijk tegen de personages aan te trekken. In het toch al indrukwekkende oeuvre van Ingrid Bergman is ‘Höstsonaten’ een opvallende titel. De legendarische Zweedse actrice speelt in haar eigen herfstdagen een van haar allerbeste rollen. Met dank aan Ingmar Bergman én Liv Ullmann. ‘Herfstsonate’ is een intens, beklemmend en aangrijpend drama zoals ze tegenwoordig nog maar zelden gemaakt worden. Acteerwerk waar de vonken vanaf vliegen!

Patricia Smagge

Waardering: 4.5

Bioscooprelease: 26 oktober 1978
Bioscooprelease: 19 augustus 2010 (re-release)